Август 16-да И.Г. Сафьянов аттыг Орус культура төвүнге Тыва Республиканың девискээринде чурттап чоруур Россия Федерациязының Соңгу чүгүнүң, Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөн чүгүнүң биче буурай үндезин чоннарының общиналарының I съездизи болуп эрткен. Ону Тыва Республиканың Националдар херектериниң талазы-биле агентилел организастап эрттирген. Съездиниң ажылынга Россияның Федерация Чөвүлелиниң сенатору Шолбан Күжүгет болгаш Чазак кежигүннери киришкен.
Тываның девискээринде чурттап турар биче буурай чоннарга тожу тывалары хамааржыр. Олар кымнарыл дээрге Тожу кожууннуң эвээш санныг үндезин чурттакчылары-дыр, олар Сибирьниң эвээш санныг биче буурай чону кылдыр санаттынып турар. Оон аңгыда Соңгу чүкке деңнээн черлерден Тере-Хөл кожууннуң Шынаа, Каргы, Балыктыг, Эми сумулары, Мөңгүн-Тайганың Мөген-Бүрен, Тоолайлыг сумулары, Эрзинниң Бай-Даг сумузунуң үндезин чурттакчылары база тожу тывалары деп биче буурай чоннуң санынче кирип турар. Оларны Россия Федерациязында аңгы этнос кылдыр санап, чурттап чоруур чериниң бойдузунуң кадыг-дошкунун, чедип алырының бергезин барымдаалап, тускай чиигелделерни көрүп каан. 2021 чылдың чон чизезиниң түңнелдери-биле оларның ниити саны 7278 кижи турган.
Съездиге 5 чүүл айтырыгны сайгарган. Тываның биче буурай чонунуң социал-экономиктиг, этнокультурлуг сайзыралының амгы үеде чидиг айтырыгларының дугайында баштайгы илеткелди ТР-ниң Националдар херектериниң талазы-биле агентилелдиң даргазының хүлээлгезин күүседип турар Арслан Калзан кылган. Улаштыр Тыва Республиканың девискээринде чурттап турар Россия Федерациязының эвээш санныг биче буурай үндезин чону-биле чер иштиниң байлактарының ажыглакчыларының, өске-даа үлетпүр компанияларының кады ажылдажылгазының чижек Кодекизин бадылаары-биле таныштырган. Үш дугаар айтырыг биче буурай чоннуң дүвүрелин оттуруп, сайгарылгага съезд киржикчилери идепкейлии-биле киржип, айтырыгларны салып, санал-оналдарын киирген. Ол дээрге Тыва Республиканың Арга-арыг ажыл-агыйының болгаш бойдус курлавырларын ажыглаар яамызының киирип турары биче буурай чоннарның чурттап турары чаңчылчаан ажыл-агыйлыг девискээрлеринге бойдустуң онза камгалалдыг черлерин тургузарының дугайында айтырыг-дыр. Тожу тываларының бодалы-биле алырга, олар иви малын малдап, аңнап-меңнеп, балыктап, кат-чимизин, эм оъттарын, тооруун – бүгү-ле таңдызының кежиин четтирип чоруур чаңчылчаан ажыл-агыйлыг девискээр кылдыр бүдүн Тожу кожуунну чарлаар болза эки. Чүге дээрге кожууннуң девискээринге онза камгалалдыг черлерни шөл-шөлү-биле кылыпкаш, аңнаар, балыктаарын хоруп, ол черлерже кирерде, тускай чөпшээрел херек апаар. А оларның соондан эдерип, баш санын өстүрүп алыр дээш кызып чоруур иви малы хоойлу-дүрүмнү билир эвес. Олар хөөкүйлер оранынга хостуг оъттап өөрени берген. Шулуннуг одар-белчиири онза камгалалдыг девискээрлерже кире бээрге, ол малды каяа оъткарарыл, Тываның туралаан-на кожуунунга ону өстүрүп болбас болгай деп дүвүреп турарлар. Бо айтырыгны Тываның ивижилериниң аныяк салгалы, «Кол» общинаның төлээзи Аркадий Бичемей, Ий сумузундан Луиза Дыртыын болгаш өскелер-даа көдүрген.
Бир дугаар эртип турар съездиниң ажылынга хөй кижи киржип, үре-түңнелдиг болган.
Съезд дараазында кол-кол айтырыгларны шиитпирже киирген:
- үргүлчү аргыжып турар автооруктарның чогу-биле Тываның чедери берге чурттакчылыг черлериниң аразынга орук тудар ажылдарже немелде акша-хөреңгини аңгылаар, ооң-биле чурттакчы чонга эргежок чугула барааннарны, аъш-чем сөөртүлгезин бойдустуң канчаар «чаңнаарындан» хамаарылга чокка доктаамал чорударын чедип алыр;
- биче буурай чоннарның чаңчылчаан ажыл-агый кылып чурттап чоруур черлериниң девискээринге ажылдаар дээн үлетпүр бүдүрүлгелери албан үндүрүг инспекциязынга бүрүткедип алыр ужурлуг;
- үлетпүр бүдүрүлгелери казымал байлактар тывар ажыл-агыйын чорудуп тура, тус черниң биче буурай чонунуң үнелелдерин хүндүлеп, көрүжү, бодалдарын кичээнгейге алыр;
- чурттакчы чоннуң диспансеризациязын чорудуп тура, көшкүн амыдыралдыг биче буурай чоннуң кадыкшылының байдалын кичээнгейге ап шинчилээр;
- Тываның девискээринде чаңчылчаан ажыл-агыйны, көшкүн амыдыралды тудуп чоруур биче буурай чоннуг девискээрлерге уруглар садтарының тудуун 100% күүседир;
- тус черлерниң чурттакчыларын – өөреникчилерни болгаш ажыл чок улусту – улаштыр үлетпүр бүдүрүлгелеринге ажылдаар кадрлар кылдыр белеткээр ажылды күштелдирер;
- биче буурай чонунуң төлээлери болур аңчылар, балыкчылар, ивижилерниң эргелерин камгалаары-биле оларның эрге-ажыктарын хажыда бээр таварылгаларда дүрген хөделир бөлүктү Тывада кижиниң эргелерин камгалаар төлээниң чанынга тургузар;
- биче буурай чоннарның чурттап турар девискээрлеринге бойдус курлавырларын чаңчылчаан аргалар-биле ажыглаарынга хамааржыр айтырыгларны шиитпирлээр чөвүлелдерни тургузар;
- муниципалдыг тургузугларда ажылдап турар үлетпүр бүдүрүлгелериниң ажыл-чорудулгазының дугайында медээлерни биче буурай чонга үргүлчү дамчыдар;
- биче буурай чоннуң чурттап турар девискээрлеринге күрүне дылдарын кадагалап арттырар болгаш сайзырадыр муниципалдыг программаларны ажылдап кылыр;
- биче буурай чон чурттап чоруур черлерни «элээр чорук девискээри» кылдыр кылыр ажылдарны үзүк чокка чорудар.
Бистиң Тывавыстың иштинде Россияның эвээш санныг биче буурай чоннарының санынче кирип турар тожу тываларының амгы үеде байдалын Чазак деңнелинге кичээнгейге ап, бир дугаар эрттирип турар съездизи уланчылыг бооп, чылдан чылче көшкүн амыдыралдыг биче буурай чонувустуң амыдырал-чуртталгазы экижип, эрге-ажыктары камгалаттынып, чурттап чоруур девискээрлери улам сайзыраар дээрзинге бүзүрел улуг.
Төөгүнүң арыннарындан
Делегейниң эвээш санныг биче буурай чоннарының хүнүн чылдың-на август 9-та демдеглеп эрттирип турар. Ол хүн кажан-даа өскерилбес, хевээр турар. КНО-нуң Чиңгине Ассамблеязы бо байырлалды Кыдыкы Соңгу чүкте чурттап чоруур эвээш санныг үндезин чоннарга хамааржыр чидиг айтырыгларже делегей чергелиг хөй-ниитиниң кичээнгейин хаара тудары-биле 1994 чылдың декабрь 23-те тургускан. Ажылчын бөлүктүң бир дугаар хуралы Женевага 1982 чылдың август 9-та болган. Байырлалды 1995 чылдан тура эрттирип эгелээн. 2007 чылда КНО-нуң Чиңгине Ассамблеязы Үндезин чоннарның эрге-ажыктарын камгалаарының дугайында декларацияны хүлээп алган.
Россияда бо байырлалды аңгы-аңгы чоннарның аразында культурлуг харылзааларны быжыктырары-биле, биче буурай чоннарның ёзу-чаңчылдарын кадагалап арттырып, чаңчылчаан ажыл-агыйын, культуразын, оларның чурттап чоруур черлериниң экономиказын, инфраструктуразын сайзырадыры-биле демдеглеп эрттирип турар. Чижээлээрге, Саха (Якутия) Республикага Соңгу чүктүң үндезин чоннарының «Көшкүн» («Кочевье») деп байырлалын эрттирип турар.
2025 чылдың март айда Россияның Националдар херектериниң талазы-биле федералдыг агентилелдиң удуртукчузу Игорь Маринов Россияның 34 регионунда 47 үндезин биче буурай чоннар чурттап турар деп дыңнаткан. 50 муңдан эвээш санныг чонну биче буурай деп санаар.
Надежда Куулар.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №32 2025 чылдың август 21
