Бичии кушкаш Шиижек

(тоолчургу чугаа)

Шыяан ам! Шагның шаанда Чиңге-Хем деп хемге бичии кушкаш чурттап чоруп тур. Бичии, чаптанчыг, азарганчыг кушкаш шиижекчигеш чааскаан чурттап чораан. Хүн үнүп келирге-ле, Чиңге-Хемни мактап, “чиийн, чиийн” деп ырлап, хадың, пөштер дамчып, кара суглар амзап чоруп тур оо!

Бир-ле көөрге, карактары кыза берген хартыга бо олурган, халып келир четкен, чылыг хан бодап орган. Шиижек күжүр корткаш, хараганга хонгаш, аажок улуг тенни бөскээндиве каап ап-тыр. Ол аарыырынга шыдашпайн, өшкүге таваржып кээп-тир:

— Өшкү, Өшкү бо хараганның картын картап чип бе-рем — деп дилеп-тир.
— Бо улуг делгем черде көк оът-сиген бай-ла болгай. Мен хараган карты чиир чайым чок — деп, Өшкү чугаалап-тыр.

Ядараан, когараан Шиижекчигеш, Бөрүге кээп-тир.
— Бөрү, Бөрү дуу Өшкүнү чип берем, ол хараган карты чивес мен дээр-дир.
— Мындыг семис эъттерлиг мал-маган эңдерик, чүге мен арган Өшкүнү чиир мен — деп, Бөрү чугаалап-тыр.

Бичии ынай Шиижекчигеш Аңчыга ужуп келгеш:
— Аңчы, Аңчы дуу чораан бөрүнү адып алам — деп-тир.
— Амданныг эъттиг аңнар бо чоокта эңдерик-тир ийин, Бөрү адар чайым чок — деп-тир.

Шиижекчигеш хөөкүй муңгарап чорааш, күскеге таваржы берип-тир.
— Күске, Күскежик аңчының чылыг тонун уштуп каарга, хемирип, дешкенеп каавыт.
— Мен бодум Аңчының тонун хемирип чадап четтикпейн тур мен — деп күске хыйланган. Ол-ла чоруткаш, Шиижекчигеш анай-хураган кадарган оолдарга кээп-тир.
— Оолдар, оолдар күскени өлүрүңер — деп дилеп-тир.
— Бисте бора күскени өлүрер чайывыс чок, анай-хураганывыс чиде бээр, үе чарыгдаарының орнунга, анай-хураганнарывысты карактаар бис — деп-тир.

Шиижек күжүр кырганнарга ужуп кээп-тир:
— Кырганнар, кырганнар бо оолдарны эттеп көрүңер — деп дилеп-тир.
— Бисте анай-хураган кадарган оолдарывысты эттээр-согар үе чок.
Дүгүвүстү чадып чадап тур бис, чайывыс чок — деп, кырганнар чугаалап-тыр.

Ядараан, когараан бичии кушкаш Шиижекчигеш чадап кааш, бедиктерже ужуп үнүп алгаш, күштүг сыгыра берип-тир. Ооң ыяңгылыг сыгыдындан күштүг хат хадып келгеш, кырганнарның чадып алган дүгүн (кидис кылыр дээш) хат чашканнай шаап эгелээн.

— Шиижекчигеш, шиижекчигеш, сыгырба, сыгырбайн көр, бис оолдарны эттептер бис.

Кажан кырганнар оолдарны эттээр деп баарга, оолдар күскени өлүрер дээш маңнапкан. Күске аңчының тонун хемирер дээш маңнапкан, бөрү өшкүнү чиир дээш маңнап ыңай болган. Өшкү бөрүден корткаш, хараганны төндүр картап, оъдун чиир дээш маңнапкан.

Ол бүгү болуп, улажып турда, күштүг хат шиижекчигештиң бөскээнде кадалган тенни ушта шаап аппарып-тыр оо! Шиижекчигеш өөрээш, чиир чемин тып чип, Чиңге-Хемин мактап, кара суглар ижип, хадың, пөштер дамчып, шиви, дыттар кезип, “Чиийн, чиийн” кылдыр эдип, ол-ла Чиңге-Хеминге оюн оя, чириин чире, аас-кежиктиг чурттай берип-тир оо!
Тоолдарны кырган-авам тоолчу Хомушку Борбакайдан дыңнап бижидим.

Бараат ДЕЛЕГ-ООЛ,
күш-ажылдың хоочуну, ТР-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Бай-Тайга кожууннуң алдарлыг башкызы.

«Шын» №74 2023 чылдың сентябрь 30