«Наадым – 2023» малчыннар байырлалын республика байырлаар. Наадым байырлалының эң-не онзагай кезээ— эрес-кежээ мурнакчы малчыннарны шаңнап-мактаары. Бо чылгы шаңналче кирген малчыннарның аразында Бии-Хем кожууннуң мурнакчыларын бо үндүрүлгеде сонуургадыр-дыр бис.
Ук кожуундан бо чылын үш малчын шаңналга төлептиг болган. Бирги чергениң Наадым чемпиону Сайдаш Төгүс-оолович Ондар, ийигизи чылгычы Аржаан Николаевич Ондар, үшкү чергениң чемпиону хой малдың баш санын өстүрүп чоруур Екатерина Бавууевна Ондар олар-дыр.
Ферма тургузар
Сайдаш Ондар Бии-Хем кожууннуң Суш суурга төрүттүнгеш, аңаа өскен. Ооң ачазы Төгүс-оол Ондар Сүт-Хөл кожууннуң Бора-Тайга сумузундан, а авазы Байкара уктуг.
«Ачам Сушка күдээлеп келгеш, мал малдап, а авам сумуга даргалап чораан. Менден улуг угбам бар. Бичиивисте-ле авам, ачам суг малдыг. Ынчангаш мал аразынга өскен мен» – деп, Сайдаш чугаалады.
Ол 2000 чылда Суш ортумак школазын, 2003 чылда Кызылдың башкы колледжизиниң күш-культура салбырын дооскаш, баштайгы күш-ажылчы базымнарын Сесерлиг ортумак школазынга, оон бодунуң төрээн суурунга инспекторлап, хостуг хүреш тренерлеп ажылдаан. 2005 чылда ада-иези Суштан дөрт километр ырак черге кыштаг тудуп алган. Ачазы аарый бээрге, мал-маган карактаар кижи чок боорга, школадан үнүп алгаш, малчынның кадыг-берге ажылынче 2010 чылда шымнып кирипкен.
Сайдаш өөнүң ишти Маргарита Моңгуш-биле 2010 чылда өгленген. Аныяктар удавас ада-ие болурунга белеткенип турар.
«Хой, өшкүнү 200 чедир туткаш, үстүвүс. Амгы үеде чүгле бода малды тудуп тур бис. Чүге дээрге кыштаавыстың турар чери кыжын хары улуг боор. 120 ажыг баш бода малдыг бис. Бежен саар инек бар. 2017 чылда тускай херексел садып алгаш, суур чонунуң инээниң сүдүн хүлээп ап турган бис. «Тывамолоко» деп бүдүрүлге дүшкен соонда, дужаар черивис чок боорга, ол ажылывыс соксаан. Ынчангаш бода малды азыраарын колдадып эгелээнивис ол» — деп, Сайдаш немеди.
Инээниң сүдүн дужаар чер чок апарган-даа болза, сүттен кылыр ак чемнерни болбаазырадып алгаш, дыштаныр хонуктарда боду ярмаркага садып-саарып, акшага чедирип ап турар. Суурнуң чурттакчы чонунуң сүдүн хүлээп алырынга херектиг бүгү дериг-херексел бар, чүгле электри энергиязының айтырыы шиитпирлеттинмейн турар. Ынчалза-даа чоокку үелерде ук айтырыг шиитпирлеттинер дээрзин Сайдаш бүзүретти.
«Сушта бода малдың саны 300 баш чеде берген. Ынчангаш Бии-Хем кожуунда эң-не хөй инектиг суур Суш. Суур чоогунда барык дөртен ажыг кыштаг бар. Сүт хүлээп алыры – чонга дыка ажыктыг. Инээн саггаш, сүдүн дужаагаш, ол-ла дораан акшаны туда алырга, кымга-даа эптиг болбайн канчаар. Сүттү ийи хонукта бир тонна чедир дужаап турганнар. Сава дола бээрге-ле, долгаптарымга, тускай машина келгеш, сордуруп алгаш чоруптар турду» — деп, малчын чугаалады.
Сайдаш Ондарның келир үеде планы – суур кыдыында октаттынган тудугларга сүт-бараан фермазы кылыры. Бежен-алдан инекти чыскаалдыр тургузуп алгаш, улуг фермаларда ышкаш аппарат-биле саар. Белен оран-сава бар. Долгандыр херимнепкеш, бичии эде-хере септепкеш, ажыглалче киирип болур. Саар инек суурга, а артканы аалга турар апаар.
Тыва аъттарны көвүдедири – сорулгазы
Аржаан сумузунуң төлээзи чылгычы Аржаан Ондар 2023 чылдың Наадымында 2 дугаар черниң шаңналын алырынга белеткенип турар. Аржаан 1991 чылда Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергейге төрүттүнген. Он үш чыл бурунгаар Аржаанның ада-иези Ульяна Чокпак-ооловна биле Чивии Лодойович Ондарлар Бии-Хем кожууннуң Аржаан сумузунче көжүп келген. Авазы школада башкы, а ачазы мал ажылдыг, чылгычы. Амгы үеде оларның хеймер оглу Аржаан Ондар Аржаан сумузунуң девискээринде Ак-Кужур деп черде, Хааннар Шынаазының чоогунда мал-маган тудуп чоруур.
«Миннип кээримге-ле ачам-биле мал аразында чоруп турар мен. Беш кады төрээнниң 3 дугаары, акылыг, угбалыг, ийи кыс дуңмалыг мен. Амгы үеде акым-биле кады мал тудуп чоруур бис. Чылгы малдан аңгыда инек, хой, өшкү дээш шуптузу бар. Тыва уксаалыг малдарны колдадыр өстүрүп турар бис. Амдыызында тыва аъттарывыстың саны 200 баш чедип турар» – деп, Аржаан бодун таныштырды.
Олар чүгле тыва аъттарны эвес, а шээр малдың база тыва уксаазын өстүрүп турар. Шээр малдың баш саны 500 четкен, а саар инээ 30 чедип турар. Аржаанның өөнүң ишти, оглу, кызының авазы Эльнара Түлүш Кызыл хоорайда сайгарлыкчы. Аржаан Ондарның дооскан эртеми – туризм талазы-биле тускай специалист. Ынчангаш ол дооскан эртеминиң аайы-биле өг-бүле бизнезин эгелээр күзелдиг. Ырак-чооктан келген аян-чорукчулар чиңгине тыва культураны дыка сонуургаар болгай, ынчангаш аалының чоогунга тос чүзүн мал азырап турарын көргүзер дыштаныр чер тургузар бодалдыг. Инек саарын, аътты сыдымнаарын, эзертээрин, чүгеннээрин, хой-өшкүнү кыргыырын, сүттен янзы-бүрү чемнер кылырын-даа аян-чорукчулар сонуургап болгу дег-дир.
«Аалывыс Ак-Кужур деп хөлдүң чанында. Ынчангаш дыштаныр чер ажыдар болза, дыка-ла тааржыр ийик. Ол күзелди бүдүреринге эвээш эвес түңнүг акша-төгерик хереглеттинер. Оон аңгыда, үе база чедишпес-тир ийин. Ак-Кужур деп хөл, Дус-Хөлге четпес дээрден башка, база кужурлуг хөл. Эрткен чылын эртемденнер ук хөлдү шинчилээн. Дус-Хөл-биле дөмейлежип турар чүүлдер бар болган дээрзин дыңнаан мен. Черле шупту чүве үелиг, ол күзелди бүдүрер үе база келир-ле боор» — деп, Аржаан Ондар чугаалады.
Аныяк малчыннарның келир үеде эң-не улуг күзели – чонну шынарлыг болгаш «эки» өртектиг эът-биле хандырары. Ынчангаш эъткир бода болгаш чылгы малды көвүдедир азыраар деп ол планнап турар.
«Садыг-саарылга төптеринде эът садыкчыларының салып алган өртээн көргеш, муңгараар-дыр мен. 500–600 рубль деп өртектер салып алган боор чорду. Бис, бөдүүн малчыннар, эъдивисти дужаарывыска, 1 килде 200–250 рубльге хүлээп алырлар. Оон боттары 550–600 рубль дээш садар. ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының салганы эът садар майгыннарга туруп шенедим. Эъттиң өртээн өскелерден чиик, чүгээр кылдыр салып турдум. Малчыннарның аразынга сайгарлыкчы эът садыкчылар турбас болза эки деп санадым. Хоорайның чурттакчылары база садыг-саарылга төптеринде эът садыкчыларын таныыр, оларга өөренип калган болур. Чиик өртекке садып турар малчынче эвес, а демги аар өртектиг сайгарлыкчыларже маңнажыр, оларга бүзүрээр боор чорду. Малчыннар оларга «өске» улус апаар чордувус. Өртекти өскелерден бадырыптарга, база каразыыр. Багай эът боорга, өртээн бадырган деп бодаар. Бир эвес чүгле малчыннар продукциязын садар ярмарка болур деп чарлаар болза, малчыннар эңдере чедип келгеш, эът-чемин делгептер. Чонга база эптиг байдал болгу дег» – деп, Аржаан тайылбырлады.
Аржаан Ондар мал чемин чылдың-на 100 тонна чедир белеткээр. Удавас мал чеминиң белеткели эгелээр. Эрткен кыжын малга «кадыг» чыл болган, ынчалза-даа Аржаан Ондарның малы өршээлдиг, чүгле 2-3 хуу чидириглиг болганы база ооң ажыл-ишчи тура-соруунуң бадыткалы.
Үжен бир баштан муң чедир өстүрген
Екатерина Бавууевна өөнүң ээзи Өнер-оол Анатольевич-биле кайызы-даа Сүт-Хөл кожууннуң Кызыл-Тайга чурттуг. 1997 чылда Кызыл-Тайга ортумак школазын дооскаш, Кызыл хоорайга студентилээш, олчаан найысылалга чурттап артып калганнар. Аныяк өг-бүлениң кайызының-даа ада-иези мал-маганныг улус чораан. Ынчангаш өгленип тура, ада-иезиниң өнчүге берген малын өстүрер деп шиитпирлээннер. 2009 чылда Таңды кожууннуң Чагытай девискээринге аалга хойларын мажаалай тудуп кааптарга, чүгле 31 баш шээр малы арткан. 2013 чылда Бии-Хем кожууннуң Сесерлиг чоогунга кыштаг тудуп алгаш, арткан малын өстүрүп эгелээн.
Ондарларның өг-бүлези дөрт оолдуг, чаптанчыг уйнуктуг. Найысылалдан ырак эвесте малын малдавышаан, өгнүң эр ээзи дүрген дуза черинде чолаачылап ажылдап чоруур. Олут орбас, чыдын чытпас, ажыл-ишчи кежээ өг-бүле дээрзин оларның азыраан малы бадыткап турар.
«Өг-бүлевистиң эң-не улуг деткикчизи, дузалакчызы – кунчуум Надежда Сандай-ооловна база хүн бүрүде арга-дуржулгазын кадып чоруур угбаларывыс, честелеривис. Ажы-төлүвүстүң-даа, ал-боттарывыстың-даа аравыста малга ынак эвес деп кижи чок. Шуптувус мал-маганга ынак бис. Мал оолдаашкынының үезинде анай-хураганны 100 хуу онча-менди алыр дээш, дөрт оглувус-даа, кунчуум-даа, ийи бодувус-даа уйгу-чыдын чок, деңге туруптар бис. Мал оолдай бергенде, хүндүскү үеде кижи олура удуй бээр апаар чүве. Малчын кижи дүне-хүндүс дивес малын кадарар-дыр ийин.
Кыштаавыстың турар черин бодум шилээн мен. Шээр малга кончуг тааржыр, час эрте дүжер чер чүве. Сесерлиг суму чагыргазының ажылдакчылары бисти удаа-дараа эргип, деткимчезин көргүзүп чоруур. Бодувус ээлчээвисте Сесерлиг сумузунуң амыдыралынга шаавыс-биле дузалажып чоруур бис. Оолдарывыс кижи бүрүзү малын таныыр. Малы хораарга, ыглай бээр улус. Бо чазын хоюн боттары кыргып алган. Оолдарывыстың улуу 24, а эң-не хеймери 8 харлыг. Оларның аразында 10 биле 12 харлыг оолдар бар» — деп, Екатерина Ондар чугаалады.
Ондарларның өг-бүлези 2021 чылда «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» деп губернатор төлевилелиниң киржикчилеринге 200 хоюн дамчыдып, күрүнениң ажыл-агыйынга деткимчезин көргүскен эрес-кежээ малчыннар.
«31 баш шээр малдан 1000 ажыр өстүрген бис. Муң ажа бээрге, арай аар чорду. Ынчангаш садып-саарып, сыыгатканывыс ол. Ам өдекте 800 хире хой-өшкү, анай-хураган бар. 31 баштан ынчаар өскени ол-дур ийин. Малдың баш санының өзериниң чажыды – малга ынак болуру» — деп, Екатерина Бавууевна немеди.
Бо өг-бүле хой, өшкүден аңгыда, бода малды база азырап чоруур. Амгы үеде оларның өдээнде инек, бызаа-биле кады 81 баш бар. Үжени саар инек.
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны маадырларның архивинден алган.
"Шын" №60, 2023 чылдың август 12