ХЕРЭЭЖЕННЕР ШИМЧЭЭШКИНИ
(репортаж)
2023 чыл. Август 25-тиң хүнү. Шала күскээр хүн кааң-аяс болган. Каа-Хем кожууннуң Кундустуг сумузунуң чагырга даргазы Андрей Салчак база суурнуң Херээженнер чөвүлелиниң даргазы Екатерина Ондар улуг өөрүшкү-биле Тываның херээженнер эвилелиниң даргазы Людмила Салчакты болгаш ооң удурткан коллективин аъштыг-чемниг уткуп алган.
Тыва кижи ажыл-херээн аяк шай ижип оргаш чогудуп алыр. Кол сорулга – Каа-Хем кожууннуң Кундустуг суму чагыргазының деткимчези-биле кады демнежии, түңнелдерни үндүрери, келир үени тодарадыры, Тыва Республиканың Херээженнер эвилелиниң “Хамааты школаның бот- идепкейи” деп үнүүшкүннүг чөвүлел хуралын чорудары.
Ук хемчегниң ажылынга киржири-биле Розалия Оюн (Тес-Хем), Людмила Ховалыг (Өвүр), Марина Салчак (Бай-Тайга), Алена Билзей, Любовь Сам-оол, Ирина Костенкова, Нина Седип (Каа-Хем кожуун), Чойгана Байыр (Кур-Чер суур), Зоя Чалбаевна база Айнаш Чүлдүм (Таңды), Миляна Салчак, Айляң Сатовна (Кызыл кожуун), Валентина Нурзат, Екатерина Монгуш, Лада Монгуш (Кызыл хоорай) дээш өскелер-даа хөйү-биле четкилеп келген.
Көдээ культура одаанга байырлыг хуралды тус черниң бот-тывынгыр ыраажыларының концерт көргүзүү-биле эгелээн. Солдат иелерниң хөйнүң ыры күүселдези келген аалчыларны улам сорук киирген.
Тываның херээженнер эвилелиниң даргазы Л. Салчак сөс ап чүве чугаалааш, өг-бүле, ие-чаштарның амыдыралында чедиишкиннер болгаш четпестерни демдеглеп, четпестерни чайладырының аргаларын, Тывага херээженнер шимчээшкини бо чылын 95 чыл оюн демгелээрин дыңнаткаш, хөй-ниитижи, төлептиг аваларга шаңналдарны тывыскан.
Россияның Херээженнер эвилелиниң тураскаалдыг медальдарынга болгаш хүндүлел бижиктерге: Саида Соңгулдаевна Монгуш, Лада Олеговна Монгуш, Марина Маадыр-ооловна Оюн, Алимаа Сендиевна Хертек, Саида Монгушевна Янчат төлептиг болган. Тыва Республиканың херээженнер эвилелиниң хүндүлел бижиин Нина Михайловна Седипке, Сайгана Сүрүн- ооловна Салчакка, Сай-Суу Валерьевна Соянга, Буянмаа Маңнай-ооловна Салчакка тывыскан.
Ол ышкаш Каа-Хем кожууннуң Кундустуг сумузунуң чагырга даргазы, хөй-ниитижи Андрей Салчакка, Каа-Хем кожууннуң чагырга даргазы Евгений Ооржакка Тываның херээженнер эвилелиниң ажы-ижинге ачы-хавыяазы дээш Хүндүлел бижикти база ТР-ниң Хөй-ниити палатазының даргазының мурнундан Хүндүлел бижикти Андрей Салчакка тывысканы каш дакпыр чедиишкиннериниң түңнели дээрзин айтып каалы.
Кундустуг суурга келген республиканың Херээженнер чөвүлелиниң кежигүннери суурнуң үлегерлиг өг-бүлелерин, школа, садик черлерин көрүп, кудумчу бүрүзү чечектер-биле шиметтингенин, ол ышкаш суурда арага садып сайгарар, оор-сук, корум-чурум үрээшкини, ээнзиргей хос кагдынган бажыңнар чогун магадаан. Көдээ суурда кым канчаар чурттап турар, кымга дарый дуза чедирип болурун беш салаазы дег Андрей Александрович ыяк билири өөредиглиг болган. Кундустуг суурнуң Херээженнер чөвүлелиниң даргазы Екатерина Ондарга дарганың боттуг деткимче, дузазы улуг дээрзин келген аалчылар бүзүрээн.
ҮЛЕГЕРЛИГ КӨДЭЭ СУУР ДЕП ЧҮЛ?
Кундустуг суурда тергиин дээн өг-бүлелерниң бажыңнарының даштында астынган “Үлегерлиг аал-кодан” дээн чараштыр бижээн бижимел оранчоктан көскү. Чурттакчы бүрүзү оран-бажың девискээриниң арыг-шевер, чаагайжыдылгазы, каасталга-шимелдези дээш бүгү күжүн киирип, чылдың-на болуп эртип турар мөөрейге чаа-чаа аныяк өг-бүлелер немежип, шынап-ла, кыдыын алзы шаңналдарга төлептиг бооп турар. Аныяк өг-бүле Мирослав Кууларның чаагай дүжүдүн, инвалид өг-бүле Хемерек Чылан-оолдуң кызымаан база Надежда Фогельдиң 260 ажыг хевирниң чечектерин тарып олуртканы шуут-ла дээди көргүзүг! Аал-кодан девискээри кезээде арыг-силиг, чечектер каракты өөртүп турары – өг-бүлениң амыдыралга ынаа, чүткүлдүү илдең.
Кундустугнуң чагырга даргазы Андрей Салчак ие-чаштарны, ылаңгыя аныяк өг-бүлелерни деткиир талазы-биле улуг кичээнгейни салып, республиканың Херээженнер эвилелиниң ажылының ынаныштыг сүмелекчизи база деткикчизи, эң-не көскү ажылдыг шимченгир, холу тудунгур, ырак көрүштүг удуртукчузу, үлегерлиг ада. Шынап-ла, үлегерлиг көдээ суур дээш хөй чыл ажылының түңнелин көрдүвүс, чүрек аарынчыг байдал ында чок дизе хөөрем эвес. Андрей Александрович дег сагыш човаачал, уйгу-чыдын чок, улуг-биче чонунга ынак, шынчы болурун кым-даа күзээр. Ынчангаш, Кундустугнуң чону даргазынга дыка ынак, ону хүндүлээр, аңаа бүзүрээри ылаптыг.
ААЛЧЫЛАРГА СӨС
Людмила Марк-ооловна Ховалыг: “Эң үлегерлиг өг-бүлелерниң бажыңнарын көрдүвүс. Челээш аттыг уруглар садының шимелде, каасталгазы кижизидикчи утка-шынары бедик, шуут-ла тоолда дег, чараш-тыр! Үлегер-майык кылдыр бижимелин бирээден дилеп алыйн. Өвүр кожуунга силерниң арга-дуржулгаңар-биле ажылдап, чаа чүүлдү кылыксай бердим”. Дараазында сөс алган аалчы бүрүзү кожуун-суур бүрүзүнге эки эгелээшкинни тарадыры-биле сценага шууштур чыскаалыпкан. Бодавыже чер-черлерге ындыг бижимел кудумчуларга көстүп, астынары чугаажок. Езулуг арга-дуржулга солчулгазын бодунга алган херээжен чонувус чалгынналы берген. “Андрей Александрович келген аалчыларга албан чалгын чүглээр” деп 2017 чылда бижээним сактып олур мен. Мынча хөй херээженнерни чалгынналдырыпканы өөрүнчүг болбайн аан.
Каа-Хем кожууннуң Кундустуг суурнуң чагырга даргазы Андрей Салчактың Херээженнер эвилели-биле сырый кады ажылдажылгазын, боттуг эгелээшкиннерин, чаартыкчы чоруун эскерип, деткимчени ап, арга-дуржулга солчулгазынга келген Херээженнер чөвүлели өөрүп четтиргенин илередип, “Үлегерлиг аал-кодан” деп майыкты тус-тузунда дарганың холундан белекке алганнар. Тыва Республиканың тус черниң чагырга даргалары Тыва Республиканың херээженнер эвилелиниң ажылын Андрей Салчак дег деткип, чер-черлерге боттуг арга-дуржулга солчулгазын чорудары күзенчиг ийин.
Лидия ИРГИТ.
"Шын" №64, 2023 чылдың август 30