Часкы хүннер чүгле элбек хүннүг чырыкты, арыг агаарны, силиг сеткилди биске эккеп турар эвес, а озал-ондактарны база “шаңнап” болур. Эртен-кежээ сооп, доңаттаар, дүъште чылып, хар эрип, шалбаалар көстүп келгилээн. Тайып кээп дүжери, бертиниишкин алыры мыяда... Частың айыыл-халавындан канчаар камгаланып болурул? Чамдык сүмелер бо.
ТАЙГЫР ОРУКТАП...
Аргалыг-ла болза, урууңарга тайбас идикти кедириңер: чымчак резинадан азы термоэластопластиктен кылган ээжээ чок кидиргей улдуңнуг болза, улам эки.
Тайгыр кудумчулап кылаштаарынга ону өөредиңер: далашкан черле ажыы чок, серт-бурт шимчээшкиннер кылбас, буттарының адаанче доктаамал көрүп чоруур.
Буттарны шала сула салып, дискектерни шала ыргайтып алгаш, мага-ботту бурунгаар үзейтип алгаш кылаштаар.
Доңаттыгда холдарны карманга суп алгаш чорууру айыылдыг, тайып ужар болза, оларны уштуп четтикпейн барып, кандыг-бир чүүлден туттунуп, халбактаныр арга-шинек чок болур.
Доштуг чада кончуг айыылдыг, аргалыг болза олап кылаштавааны дээре, а бир эвес болдунмас чүве болза, чадалап куду бадарда, бутту чаданы дургаар салыр, деңзигүүрнү чидиргенде, ындыг туруш кээп ужуушкунну чымчадыр. Тайгаш, кадыг черге кээп ужарындан кымда-даа магадылал чок, мындыг байдалдарда бертиниишкин алыры мыяда.
ОРУК-ТРАНСПОРТ ОЗАЛ-ОНДАА ЧАЗЫН КӨВҮДЭЭР
Чазын орук-транспорт бертиниглериниң саны көвүдээр. Чамдыкта бичии уруг машинаның дүрген чоокшулап олурарын көрзе-даа, эрте халып чоруй баар мен деп идегээр. Тайгыр орукка чолаачы машинаны дарый доктаадып четтикпейн баар, чүге дизе автомобильдиң тормозтаар оруу улгадыр.
Кежээки үеде кылаштаарда, уругга чылчырыктадыр тускай демдектерлиг хепти кедириңер! Орукту ыяап-ла улус кежер черлеп эртери тоң чугула, аңаа оваарымчалыг болур херек. Орук шимчээшкининиң дүрүмнерин чайгылыш чок сагыыр.
ЧУГА ДОШ
Часкы хүннүң херелдеринге хемнер-сугларның дожу үлдүргей болгаш хээрек апаар. Ынчалзажок чылдың-на дыка хөй кижилер серемчилелин чидирип, чуга дош кырынче үнүп, амы-тынын айыылга чыгадыр.
Ынчангаш мону билип алыры артык эвес:
Дус чок сугнуң дожунуң кылыны 10 сантиметрден эвээш эвесте, дустуг сугнуң 15 сантиметр турда, ону айыыл чок деп санаар.
Хемнерниң кирген аксының, оларның адырыктарының дожу быжыг эвес болур. Дүрген агымныг, суг адаандан чер иштиниң суглары үнүп чыдар черлерниң дожу быжыг эвес, а суг оъттары үнген черниң азы ыяштар, хыыргыыштар, чадаң ыяштар чоогунуң дожу хээрек болур.
Бир эвес агаарның температуразы үш хонук ажыгдан 0 градустан бедик болур болза, доштуң быжыы 25 хууга кудулаар.
Доштуң быжыын карак-биле хемчээп болур: ак-көк өңнүг дош – быжыг, ак өңнүг доштуң быжыы 2 катап эвээжээр, куу, туманналчак, шырыңмаланчак азы сарыг өңнүг дош идегел чок болур.
Бир эвес соок сугже ойлуп кире берзе, чүнү кылырыл:
Серт-бурт шимчээшкиннер кылып, девидевеңер, тыныжыңар өйлеп алыңар.
Холдарыңар чада октапкаш, дош кыдыындан туттунарын, мага-бот агымның аайы-биле доора дургаар болурун кызыдыңар.
Хөрээңер-биле дош кыдыынче оваарымчалыг базып, баштай бир будуңарны, а ооң соонда бирээзин дош кырынче үндүр октаарын кызыдыңар.
Бир эвес дош силерниң деңзиңерни уупса, эрикче чуукталы аарак оожум үңгеңер.
Кайыын келген-дир силер, ол талаже үңгеңер — чүге дизе быжыын шенеп каапкан дош черле бүзүрелдиг.
ДОҢ ДАМДЫЛАРДАН КАМГАЛАНЫР ДИЗЕ
Бажыңның крышазындан баткан доң дамдыдан камгаланыр дизе, дамды дегбейн турган айыыл чок орукту шилип алганы дээре. Үстүнден дааш дыңнап кааш, бажыңның ханазынга чыпшынып туруп алыр ийикпе азы шуут-ла бажыңдан ырадыр маңнап чоруптар. Бажын холдары-биле азы сумка-биле камгалап алыр.
Бир эвес бертиниишкинни дөмей-ле ап, мага-боттуң изии 37,5 градус ажа берзе, хирургтуң сүмези тоң чугула, чүге дизе иштики органнар бертинген чадавас.
Доң дамды башка кээп дүшкен болза? Мээге бертиниишкинниң кол им-демдектери – куску келдирер болгаш кустурар, баш аартыр. Медерел балараар, карактың көстүрү баксыраар. Ол бүгү баш мээзиниң элээн бертингенин херечилээр.
Бодуңарны база ажы-төлүңерни камнаңар!
А. ХЕРТЕК белеткээн.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
«Шын» №20 2024 чылдың март 16
