Часкы өрттер, часкы хаттар. Бо ийи хай-халап капсырлажып кээрге, ондактыг-ла. Кижи амытанның мугулай чоруун база маңаа немеп каары артык эвес. Чүге дизе өрт озал-ондааның болганының чылдагаан-үндезининде кижиниң буруузу, ээ-харыысалга чок чоруу чыдып турар.
Бирээзи мал-маганының одар-белчиирин сөөктелип калган эрги оът-сигенден, ында бөкперлешкен саргыдан аштап-арыглаары-биле кара өжегерээн өрттеткен болур. Барза-барза ол бүгү улуг өртке чедирер. Ындыг кончуг ырак эвес үелерде мындыг аргаже көдээ черлерниң чагыргалары шоолуг кичээнгей салбас турган, оттуң арыглакчы, хуулгаазын бодарадыкчы күжүнге ол хире бүзүрээр турганнар.
Доктаамал кадаттыг, хайгааралга турган черлерге от өскээр калбарып, дамчыыр эвес, каракка көскү каражага-даа чедирбес болур. А өрттедип каан черлерниң оът-сигени чаагай болурун кижи шагдан бээр эскерип келген. Ам байдал өскерилген. Кода-суурлар эгин-кожа тудуш апарган, одар-белчиир чедишпестээн, ээн-хос чер тывылбастаан, машина-техника көвүдээн. Мындыг байдалдарда өрт айыылы болганчок улгадыр.
Өскези узун кыш дургузунда чыылган боктан, огородунда эрткен чылгы дүжүт ажаалдазының артынчылардан адырлып алыр дээш өрттеткен болур. Түңнелинде хөрлээлээн кадат чок от чүгле ооң эвес, а кожаларының өнчүзүнге когарал чедирер.
Үшкү буруулуг тала база бар. Олар кымнарыл дээрге, организас чок туристер, оран-таңды кежииниң чыыкчылары, “аңчылар бис” дээр, ол хирезинде аңчызыыр чүзү-даа чок тоянчылар, арыг агаарга, бойдус хүрээлелинге эът шиштексээр, боостаа шыгыдыксаар кижилер-дир. Оларның хайы-биле дыка хөй арга-арыг өрттери болуп, оларны өжүреринге киришкен кижилер амы-тынындан чарлып турарлар. Маңаа Кара-Хөлге болган өрт өөредиглиг. Тайга черге болган өрттү өжүржүп тура дыка хөй өртчүлер амы-тынындан чарылган. Маны дашта маңаа өрт өжүрүп тургаш өлген парашютчуларының аттарын мөңгежидип каан.
Бойдустуң ала-чайгаар өрттенген өрттери база турар. Кижиниң буруузу-биле болганнарынга көөрде, оларның саны эвээш. Ынчап келирге өрттерниң болуп турар чылдагааннарынга кижи буруулуг болуп турар ышкажыл. Эрткен чылын Якутияның арга-арыы өрттенип, ук регионнуң энономиказынга, бойдузунга улуг когаралды чедирген. Бо чылын Тюмень, Оренбург, Челябинск областары хып турар. Кожавыста Асбест хоорайы база өрттенди. Чылдың-на Тывада база улуг-биче өрттер бүрүткеттинип турар. Оларның дөзүнде кижиниң от-биле оваарымча чок аажылалы чаштынып чыдар болбайн аан. Ынчангаш чер-черлерге чылдың-на өртке удур онза чурумну чарлап турарының ужуру ол. Ылаңгыя часкы үеде, кургаг болгаш хатчыл агаар тургустунганда, өрт айыылы улгадыр.
Бо чылын апрель 20-ден май 10-га чедир Тыва Республиканың девискээринге өртке удур онза чурумну чарлаан. Арга-арыг кирерин хоруп каан. Чурум үрекчилеринге хамаарыштыр онаар торгаалдарның хемчээли база улуг. Ындыг болганда, бот-харыысалганы күштелдирип, долгандыр турар бойдус хүрээлеңинге хумагалыг болуп көрээлиңер.
/ Артур ХЕРТЕК.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
"Шын" №33 2023 чылдың май 6
