Июнь 23-те, улуг-хүнде, Улуг-Хем кожууннуң база бир чараш чери болу берген “Көшкүн чоннуң парыгынга” улуг эртемденнер аалдап кээп, солун ужуражылганы эрттирген.
“Бурунгу Тыва” деп республика чергелиг эртем-практиктиг конференцияның төлевилелин Чойганмаа Даваа кылган. Конференцияга Санкт-Петербургта Россияның эртемнер академиязының, Төөгүнүң материалдыг культура институдунуң, Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртемденнери, Орус географтыг ниитилелдиң Тывада салбырындан төлээлер, Тываның Алдан-Маадыр аттыг Национал музейиниң, ТР-ниң Дээди Хуралының, ТР-ниң Өөредилге яамызының төлээлери болгаш өскелер-даа киришкен.
Болган хемчегге хөйге билдингир российжи археологтар: РЭА-ның ТМКИ-де Төп Азия болгаш Кавказтың археологиязы килдистиң улуг эртем ажылдакчызы, төөгү эртемнериниң кандидады Владимир Семёнов, РЭА-ның ТМКИ-ниң улуг эртем ажылдакчызы, төөгү эртемнериниң кандидады Марина Килуновская, РЭА-ның ТМКИ-ниң эртем ажылдакчызы Павел Леус болгаш өске-даа археологтар киржип келген. Олар Тываның девискээринде культура өнчүзүнүң тураскаалдарын казып тывар археологтуг ажылдарын барык 50 чыл чорудуп, үр үеде үре-түңнелдиг ажылы Тываның төөгүзүнге хөй билдинмес турган археологтуг ховар тывыышкыннарны чорудуп турары-биле улуг үнелиг болуп турар.
Тыва Республика Азия диптиң төвүнде болгаш, археологияның хөй санныг тураскаалдары-биле онзагай. Мында эрте-бурунгу турлаглар, тудуг-суурлар, хоорайлар, хаяларда чуруктар, даш көжээлер, даш дүрзүлер, чес, хола, демир болгаш өске-даа үнелиг даштардан кылган каасталгалар, чевеглер болгаш базырыктар бар. Ол бүгү чүс-чүс, муң-муң чылдарның ханызындан амгы бо сайзыраңгай үеде шинчилеттинип, тыптып турар. Ол бүгү төөгүнүң янзы-бүрү үе-чадаларында даш вектен эгелеп кижилер чурттап турганының херечилери болур. Тываның тывызык черлери делегейниң археологтарынга, төөгүжүлеринге болгаш тускай эртем ажылдакчыларынга бир онзагай ажыл, эрте-бурунгу палеолит үезинден эгелээш, ооң девискээрин таварып аңгы-аңгы чоннар көжүп эртип турганын каасталгалар безин херечилеп турарын археологтар чугаалап турар.
“Бир базырыкты казып, шинчилеп көөрүвүске, херээжен кижиниң каасталгалары дыка хөй, ооң аразында кайда-чүде Египетте бар үнелиг даштан кылган каасталгалар база бир базырыкта Кыдатта бар үнелиг даштан каасталгалар тыптып турары онзагай. Ол чүнү чугаалап турарыл дээрге, бир болза тывалар (урянхайлар) аай-дедир шуужуп көшкен чондан садыглажып ап турган, даш векте ол хире үнелиг даштардан каасталга кылып турганын херечилеп турар...” — деп, эртем ажылдакчызы Павел Леус тайылбырлаан.
Ол ышкаш, төөгү эртемнериниң кандидады Лариса Чадамбаның “Улуг-Хем кожууннуң девискээринде археологтуг тураскаалдар”, Новосибирск хоорайда археология болгаш этнография институдунуң эртем ажылдакчызы Валерия Денисенконуң “Ортаа-Сарыг-Хөл – эрткен вектерниң бижимелдери”, Тываның Национал музейиниң төөгү килдизиниң методизи Буянмаа Туматтың “Өвүр кожуунда Куу-Даглар деп дагда чаа тывылган петроглифтер” деп эртем-шинчилел ажылдарын таныштырган.
Эртем-практиктиг конференцияның ийиги кезээнде конференцияның киржикчилери күзелдиг аныяктар, өөреникчилер боттарының кылып чоруткан ажылдарын эртем ажылдакчыларының мурнунга камгалаан.
Мындыг чергелиг ажыктыг болгаш өөредиглиг конференцияларга аныяк-өскенниң киржилгези хөй, сонуургалы улуг болур болза эки. “Мен кым мен, мээң чуртум, төрээн черим эрткен төөгүзү, амыдыралы кандыг чораан...” дээн хевирлиг чүүлдерни билип алыры чугула. “Төөгү билбес – төөрээр” деп угаадыгның дөзү барымдаалыг. Ынчангаш шак мындыг эртем-практиктиг конференцияларны өөредилге чылының үезинде төөгү кичээлдеринче киириштирип, ужуражылгаларны эрттирип турар болза, салгалдарга, улуг-даа кижилерге кончуг солун, өөредиглиг болур.
Конференция-биле чергелештир Тываның төөгүлүг черлериниң дугайында фото-чуруктар, эртем номнарының делгелгезин база көргүскен.
Эртем-практиктиг конференцияның кол организакчызы — Тываның Баштыңының грантызын ойнап алган “Орус географтыг ниитилел”, ооң Тывада салбырының удуртукчузу, химия эртемнериниң кандидады, Тыва Республиканың алдарлыг эртем ажылдакчызы Кара-кыс Аракчаа удуртуп-баштап, грантыже киирген төлевилелдиң автору Чойганмаа Даваага болгаш Улуг-Хем кожуун чагыргазынга солун конференцияны эрттирер байдалды тургузуп бергени дээш эртем ажылдакчыларының мурнундан өөрүп четтиргенин илереткен.
“Улуг-Хем” солуннуң медээзинден.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №47 2024 чылдың июнь 26
