«Шынның» аалчызы, биология эртемнериниң доктору Урана Николаевна Кавай-оол.
— Апрель 25 онзагай хүн, кысказы-биле ДНК бүдүмелинге тураскаадып турар. Генетика эртеми дээрге-ле классика-дыр, бүгү эртемнерниң таваан салган деп чугаалап болур мен. Оон ыңай бөгүн «Шын» солуннуң редакциязынга улуу-биле четтиргенимни илередир-дир мен. Бо харыысалгалыг үеде, бөмбүрзектиң аңгы-аңгы булуңнарында анаа эвес байдал турда, суббота хүнүнде келген дээш, мөгейип олур мен. Бирээде, кадыкшылды айтырар дээш, ийиде, Тывада чаштарывыс саны дыка хөй, оларны камгаалар ужурлуг бис, оон ыңай улуг назылыгларывыска болза, черле салдынмайн, бот-боттарывыстан так кылдыр туттунарын күзээр-дир мен. Ынчангаш бөгүн силерниң-биле бодумнуң арга-дуржулгамны үлежикседим.
Амгы мобильдиг үе дыка сайзырай берген. А генетика деп салгал дамчыыр эртемниң дугайында солун-сеткүүлге бижип, силерге удаа-дараа таныштырып турган мен. Мобильдиг лаборатория дээрге көөрге чүү-даа чок ышкаш сагындырар, шак мындыг лабораторияга чедип келгенивис база ажыктыг. Ынчангаш, баштай-ла, мобильдиг лабораторияда эдилелдеривистиң бирээзи-биле таныштырайн. Бисти харылзаштырып турар телефонувус бар, бо херекселивистиң хирлиин чүү дээр, баштай-ла спирт холумаа-биле телефонну аштап- арыглап алыр бис. Бо талазы-биле мегафоннуң ажылдакчылары-биле база чугаалашкан бис, «Телефоннуң аштап алдың бе?» —деп айтырып турар болган улус. Чүге дизе уруг-дарыынга ойнаарактар орнунга телефоннар бээр апарган чорду. Мен студентилеримге чугаалап турдум, аныяк авалар, ачалар амыдыралдың тургузукчулары черле ынчанмаңар, телефонну ырадыр тудуп ап чоруңар деп. Чүге дээрге телефон айыылдыг херексел-дир, чара шаап болур күштери хөй. Физика эртеми-биле база чугаалап болур (электрилиг магниттиг херексел дээр…). А чемненир өрээлде база токтуг херекселдер бар, оон база ырадыр болгаш кончуг кичээнгейлиг турза эки боор. А телефонну аштап алдывыс, ам улаштыр холдарны база арыглаар ужурлуг. Башкылар-даа, студентилер-даа чугай тудуп алгаш, бижиттинеринге ынак, ынчангаш холдарның дыргактарын эки аштаар ужурлуг, ооң аразында бичии-бичии амылыглар дыка хөй, ону аштаза эки.
Оон ыңай, мобильдиг лабораторияда бир эки арга бар, ол болза согуна-биле думаадан камгаланыры-дыр. Согунаны бичииледир доорааш, ак тавакка салгаш, ажылдап олургаш, компьтериниң чанынга салып алырга эки. Азы думаалай бергенде, азы кадыкшылга эпчок байдал тургустунуп келгенде, ажылдап турган үезинде, бистиң эртемденнер, генетиктер согунаны доорааш, чанынга салып алыр чаңчылдыг бис. Башкы бажыңындан албан-биле согунаны, чеснокту ап алгаш келир. Хөй студентилер чыылган черге согунаны салып алыр база бо арганы үргүлчү ажыглап өөрени берген бис. А бажыңга бо арганы кылыры албан болур, кайгамчык байлак бойдузувус, боду-ла эмнерни тып алган. Бичии уруг удуй бээрге, согунаны, чеснокту бичеледир доорааш, чанынга салып каарга, дыка эки болур. Чаа чуртталга чазын частыр деп чугаалаар. Согунаның эжи чеснок болур, шупту чүве эжеш болур, дүн-хүн дээш оон-даа өске. Аъш-чем кылып тургаш, чеснокту чип ап болур. Согуна биле чеснокту доорааш салып алырга, өрээлде хоралыг бүдүмелдерни арыглап кааптар, арынны камгалаар маска-даа ында каар. Бис ажылдап тургаш, бо арганы дыка ажыглаар бис.
Маңаа хамаарыштыр алырга, орус улустуң мындыг чугаазы бар, «Пустота гениальность» дээр, аптекаже маңнаар дээрге,бир ындыг, арай чай чок боор, ажыл үезинде-даа. Ынчангаш силерниң столуңарга ногаа аймаа албан турар ужурлуг, ол болза база эки арга-дыр.
Ам болза бо лабораторияда чүү барыл дээрге, лимон бар, чурукта көргүзүп каан, оон лимон холумактыг витамин С бар (аскорбиновая кислота). Бо витаминни кижи бүрүзү хүннүң-не 2 азы 3-тү чип ап турар болза эки. Мону чүге сүмелеп турар мен дизе, чоокта чаа радиога чугаалап турду, амгы үеде хан-дамыр аарыглары нептереп турар деп, ону дыңнааш, бо арганы олар билир ирги бе деп олурдум. Дагын катап сагындырып олур мен, лимоннуң бир хевири - витамин С-ти чип турар болза эки, хан-дамырны быжыктырарынга дыка дузалаар.
Дараазында мээң лабораториямда кол арга – билиг. Эртемнер шупту кончуг ажыктыг, үе-биле деңге базып олурар. Бистиң чугаалажып турарывыс орус дылда «вирус», тывалап «бүрүс» дээр бис, кижиге муңгаранчыг аарышкылыг. Ынчалза-даа бистиң ындындан кээп турар күжүвүс курлавыры бар, бо бүрүстү чамдыкта база бээр, чамдыкта улуг күжүвүс дыштанып турар боор. Амгы үеде бо коронавирусту канчап билип каапкан дээрге, бөдүүнү-биле чугаалаарга, ооң хевирлери эртемде билдингир. Таваржып турарывыс бүрүстүң амылыы болза-даа бооп турар. Каракка көзүлбес хирезинде азарганчыг айыылдыг хензиг бүдүмел-дир (молекула), бир талазында «дириг бүдүмел» дээр болза ажырбас. Ол дириг бүдүмел болза, эртемденнерни дүвүредип келген. 1928 чылда азы XX вектиң эгезинде эртемденнер харын-даа болза бүрүстү тода шинчилеп, өөренипкен.
Бүрүске хамаарыштыр алырга, өске хевирлери (ДНК, РНК) бар база эжеш болур. А «бүрүс» деп сөс словарьда бар, тыва эртемденнерниң ол сөстү очулдурупканын кончуг эки деп көөр чордувус. Кижиге хамаарыштыр алырга, бүрүс деп айыылдыг бүдүмел отту сиңирип алган бооп турар. ДНК-га хамаарыштыр көөр болза, РНК бүдүмели бөдүүн. А бүрүстүң кижилерже от-көс-биле дөмей халдап турары айыылды тургускан. Бисти камгалап турар клеткаларывыста хонупкан, дүвүрелди оттуруп турар. Ол чүге ындыгыл дээр болза, хензиг бүдүмел кижиниң иштинче дыка дүрген кире халый бээр. Кижи 3 каът бажың-биле дөмей болур, бо бүрүс кирер болза, клеткалар суглуг апаар, оон холбажы бээр болза, от-биле дөмей чип турар болур, ынчангаш дораан эмнедир болза эки. Ынчангаш кончуг кичээнгейлиг болуңар, чонум, аргалыг-ла болза бажыңнарывыска олураалыңар.
А генетика талазы-биле алырга, тыва чон дыка күштүг чон-дур, кадыкшылы быжыг, бо талазы-биле эртемденнер ам-даа шинчилеп, ажылды уламчылап турар бис. Эртемденнерниң шинчилел ажылдары, арга-дуржулгазы кайда-даа тарай берген база генетика талазы-биле шинчилелди ам-даа уламчылаар сорулгалыг бис, чонувуска бо талазы-биле таныштырар бис. Мээң арга-дуржулгамны үлешкениңер дээш, өөрүп четтирдим – деп, Урана Кавай-оол бодунуң ажыктыг сүмезин тайылбырлады.
Кажан дорт дамчыдылга болуп турда, дыка хөй кижи көрүп, сонуургап, боттарының бодалдарын эртемденге дамчыдып бижип, үнелелди бергеннер.
«Шын» солуннуң корреспондентилери. #Шын