Амгы үеде кижилерге дуза чедирери аныяктар аразында аажок нептереңгей апарганы кончуг өөрүнчүг.
Оларның аразында дуза хереглээн, амыдыралы берге байдалга таварышкан азы өскүс арткан чаштарга энерел сеткилиниң күштүүнден изиг күзели-биле дузалажып чоруур кижилер база бар. Ындыгларның бирээзи– амгы үеде Якутск хоорайда Арктиканың күрүнениң культура болгаш уран чүүл институдунуң студентизи Сыын-оол Сайдашович Соян.
Ол бичиизинден тура өскүстүң салым-чолун бодунуң кежинге көрүп өзүп келген болгаш, ада-иезин чидирген өске чаштар долу өг-бүлеге ада-иезиниң ынакшылын көрүп өссүн, чуртталгада эки кижилер база бар дээрзин билип чорзун дээр сагыш-сеткилдиг. Ооң бичиизинде чаптанчыг бодалы улуг кижиниң бажынга кирер бе дээрзи тывызык. Бүгү Тываның уруглар бажыңнарында өскүс арткан чаштарны азырап алыр күзелдиг турган.
Шуптузун авамайлап өскен
Бичии Сыын-оол 3 харлыг турда төрээн авазы чырык чер кырындан чарлып чоруй барган. Ооң соонда ол авазының авазынга ижигип, өскүс арткан төлүнче ээ көрнүп келген энезинге эргеленип өзүп олурган. Чүү-даа чүве мөңге эвес. Кырган-авазы назылап кырааш, оглун карактап шыдавастай бээрге, ол дөмей-ле чанындан ыраваан. Ынчаар-ла Сыын-оолдуң чаш назыны өгбе энезиниң чанынга эрткен. Ол хензиг тургаш-ла ийи дугаар чидиригге таварышкан.
Тыва чоннуң төрелзирек, чаш төлдү кагбас чаңчылы эки болган. Ол авазының төрел-дөргүлүнүң аразынга даай-аваларын шуптузун авамайлап өзүп келген. Ынчалза-даа өскүстүң салым-чолу амыр эвес дээрзи билдингир. Иези ышкаш төлү дээш сагыш човаар, эргеледип-чассыдар кижи кайда боор.
Салым-чолдуң аян-чоруу
Ак-Эрик ортумак школазынга 9-ку классты доозупкаш, ол боду-ла салым-чолун дилеп чорупкан. Сыын-оол найысылал Кызылга келгеш, Кызылдың уран чүүл колледжизинге шылгалдаларны чедиишкинниг дужаап, өөренип кирип алган. Чежемейниң өөренири эки-даа болза, чааскаан амыдырап-чурттаары берге турганын ол ам-даа сактып чугаалаар: “Хоорайга келгеш, кайнаар баар боор. Хенертен төрээн ачам барын сактып келгеш, долгапкаш, дуза дилээримге, чурттаар оран-саваны хөлезилеп бергенинге ам-даа өөрүп четтиргеним илередип чоруур мен. Кады өөренип турган эштерим-биле акша октажып алгаш, хлеб биле рагу садып алгаш, үлежип чип турганывысты ам-даа сактыр мен. Оон аңгыда, чурттап турган бажыңым биле өөренир черим аразы ырак-даа болза, кыштың соогу дивейн, кылаштап, эртенгиниң 8.00 шактан кежээкиниң 18.00 шакка чедир өөренип турганым канчап уттундурар боор”.
Тоску класс дооскан элээди оолга чааскаан чурттаары берге болбайн канчаар. Ол чеже-даа өскүс болза, школага башкылары Сыын-оолга боттарының оглу дег чоок хамаарылгалыг болуп, амдыгаа чедир өөреникчизинге чоргаарланып чоруурлар. Бергелерни шыдавыже эртип чорза-даа, 10-гу класска төрээн Ак-Эрик школазынга катап кээп өөренир ужурга ол таварышкан. Ынчан клазының башкызы салым-чаяанныг өөреникчизин бажыңынга-даа тургузуп алгаш, өөредиринге белен турган.
Эки эвес кижилерниң аажылалының ужундан аңаа школа доозары болдунмаан. Бодунуң оруун дилеп чорааш, Ачинскиге мал эмчизиниң амыр эвес ажыл-ижин база ол көрген. “Мал эмчизинге өөренип чеде бергеш, практика үезинде хаванның ийи карааның ортузундан анализ алыры меңээ эң-не кээргенчиг болган. Хаванны кээргээш, инени дээртип безин шыдаваан мен. Аъттарга, инектерге база өске-даа дириг амытаннарга тарылга кылып, анализ алырда, күш-биле хүлүп турарын безин көөрү, меңээ берге болган. Бо бүгүнү көргеш, мал эмчизи болуру мээңии эвес-тир деп билип каан мен” – деп, Сыын-оол Соян чугаалаан. Ол аңаа өөренип турган үезинде “Литературлуг ачы-дуза балынга” тергиидээш, тажы болур аас-кежиктиг болган. Сыын-оол каяа-даа чорааш, өскүс чаштарга дузалажырын кажан-даа утпас. Бо балдан кирген акша-хөреңгини өскүс чаштарже өргүүр бодал база Сыын-оолдуң эгелээшкини.
Аас-кежиктиг хүннер ам-на келген
Ооң соонда Тываның политехниктиг техникумунга социал ажылдакчы болуру-биле өөренип чедип келген. Амыдыралдың хөй-ле шаптараазыннарын эрткен соонда, ам-на ооң аас-кежиктиг хүннери келген деп болур. Сыын-оол чораан-на черинге салым-чаяаны ындындан кээп турар, амыдырал-чуртталгазының оруктары чеже-даа берге болза, ооң арын-шырайындан хүлүмзүрүү дүшпес дээрзин школага-даа, техникумга-даа башкылары амдыгаа чедир чугаалап чоруурлар. Техникумга өөренип тургаш, өөредилге чериниң культура хемчеглеринге-даа, хөй-ниити ажылынга-даа четтигип, ол ышкаш өөредилгезинге база тергиин эки түңнелдерни чедип ап турган. Ортумак өөредилге черлериниң аразынга республика чергелиг студентилер балынче чаладып, өөредилгезинге, эртемге, чогаадыкчы ажыл-ижинге, спортка болгаш Кызыл хоорайның хөй-ниити ажылынга киришкен түңнелинде алган онза чедиишкиннери дээш Кызыл хоорайның мэриниң, Тес-Хем кожууннуң чагырыкчызының стипендияларын төлептии-биле ап чораан.
Ол ышкаш техникумга өөренип тургаш, республиканың өөредилге черлериниң аразында доктаамал болуп эртип турар “Россияның Байлаа”, “Студентилер чазы” деп мөөрейлерге техникумун алдаржыдып, өөренип турган 3 чылының дургузунда улаштыр-улаштыр дээди шаңналдарга чедиргенинге башкылары чоргаарланып чоруур. Оон ыңай техникумнуң “Улаатай танцы” ансамблиниң солизи база турган. Бүгү-российжи “Арт-искусство” фестивалынга киришкеш, база-ла дээди шаңналдың эдилекчизи болган.
Сыын-оол Соянның эгелээшкини-биле “Буянныг” концерттиң эртип турганы база онзагай. Аңаа чыылган акша-хөреңги-биле ол үеде өрт халавынга таварышкан техникумнуң сургуулунга материалдыг дузаны чедирип, “Чылыгны сөңне” деп акцияга база киржип турганнар. Ынчан салым-чаяанныг чалыы оолдуң студентилерниң культура сайыды болуп турганы чөптүг деп санаттынар. Техникумнуң сургуулдары ооң удуртулгазы-биле үстүнде айыттынган ачы-дуза акцияларынга идепкейлиг киржип, немей акша-хөреңги чыып алыры-биле торгудан галстуктарны даарааш, садып турганнар. Сургуулдарының даараан галстуктарын техникумнуң директорундан эгелээш, башкылар шупту садып ап турганын Сыын-оол Соян ам-даа сактыр. Кажан-даа, каяа-даа чорааш, кижилерге дуза кадып чоруур аныяк оолдуң чедиишкиннерин санаар болза, төнмес.
Артист кижиниң оруунче профессионал базым
Техникумну чедиишкинниг дооскан соонда, Якутск хоорайда күрүнениң культура болгаш уран чүүл институдунче сургуулдар чыып турган үеде шылгалдаларны чедиишкинниг дужаап алгаш, өөренип кирген. “Бо өөредилге черинче өөренип киреринге Тываның политехниктиг техникумунуң башкыларының дузазы болгаш деткимчези аажок улуг болган. Чарлалды көрүп кааш, чедиргеш, кирериниң шылгалдаларын дужаап турар үемде идик-хевимни-даа белеткежип, аянныг номчулгага шүлүк шилип алыры-биле номнарны-даа эккеп берип, черле кандыг дузаны катпаан дээрил. Ынчангаш башкыларымга канчаар-даа аажок улуу-биле өөрүп четтирип чоруур мен”– деп, ол чугаалаан. Аңаа өөренип чеде бергеш, база-ла өөредилгезинге-даа, өске-даа культурлуг хемчеглеринге тергиидеп, бодунуң идепкейин көргүзүп, көскү чедиишкиннерни эккеп эгелей берген. Оларның бирээзи Бүгү-российжи “Жест–2021” деп сцена пластиказын көргүзер мөөрей-фестивальга институдун чедиишкинниг төлээлээш, мөңгүн шаңналдың эдилекчизи болган.
Ийиги курс соонда кадыының аайы-биле түр үеде өөредилгезин соксадыр ужурга таварышкан. Кадыын экижидип алгаш, дараазында курска бюджет хостуг олут тыптырын манап турар үезинде, ол янзы-бүрү ажылдарга четтигип турар. Бодунуң дооскан политехниктиг техникумунда “Изиг чүректер” эки турачы бөлүктү удуртпушаан, Кызыл кожууннуң хөгжүм-шии театрында база актёр болуп ажылдап турар. Оон аңгыда, кижилерниң арны-бажын чараштап будуур мергежилди база чедип алган. Байырлалдар эрттирер “Өлчейлиг” өргээзинде башкарыкчы болуп ажылдап турар.
Улам-на хөрлээлени берген
Кызыл кожууннуң социал дуза чедирер төвүнге бодунуң мергежили-биле социал ажылдакчы болуп ажылдап тургаш, приютта чаштарны сеткилинден кээргеп, өскүс чаштарга дуза чедирер күзели улам-на, кыпкан от дег, хөрлээлени берген. Ол баштайгы удаа бодунуң ажылдап алган акша-хөреңгизи-биле ада-иезиниң хайгааралын чидирген болгаш өскүс уругларга иштики хептер болгаш чигирзиг белектерни чедирип берип турган. Сыын-оол Соянның буянныг ижи ооң-биле кызыгаарланмаан. Кышкы үеде чылыг идик-хеп херегин эскергеш, өскүс арткан чаштарга дуза кадар кижилерни эвилелдеп эгелээн. Ол бодунуң Кызыл хоорайга 2024 чылдың ноябрь төнчүзүнде болган баштайгы концертин база өскүс арткан чаштарга дуза чедирери-биле холбап алганы онзагай. Ол ооң мурнунда чылын төрээн сууру Ак-Эрикке ачы-дуза концертин эрттиргеш, өскүс чаштарга дузазын чедирип турган. Чоокта чаа болган концертинге ооң төрелдери, школага-даа, техникумга-даа өөреткен башкылары, кады ажылдап чоруур коллегалары база өскүс уругларга дуза чедириксээн сагыш човангыр кижилер чыглып келген. Ооң үстүнде айыттынган бүгү-ле чоок кижилери Сыын-оол Соянның эгелеп алган буянныг ажылын деткип, уламчылаарын алгап-йөрээп турганнар.
Төрелдериниң болгаш школага башкыларының чугаазындан алырга, ол бичиизинден тура-ла дузааргак, чоок кижилеринге байырлалдарда байыр чедирип, сөңнээр белээ безин, онзагай болурун сактып чугаалааннар. Бичиизинде башкылар хүнүнде башкы угбазынга белек кылдыр ыяжын чарып берип турганы база чаптанчыг.
Ооң өскүс арткан чаштарны өөртүп чоруурунуң утказы мындыг. Ада-иезиниң хайгааралын чидирген азы өскүс арткан ажы-төл чашкы үезинде амыдыралдың эки-багын, сагыш-сеткил талазы-биле түрегделди көргеннер. Ынчангаш оларны амыдыралдың кадыг, бергезинге шондуруп каапкан сагыш-сеткилин чымчадып, эки кижилер, өөрүшкү, аас-кежик бар деп чүүлдү көргүзери чугула дээрзин Сыын-оол Соян санап турар. Амыдыралдың багай талаларын көрүп чорааш, каржыланып, багай кижилер кылдыр өзүп кээп болур. Ол ниитилелге хоралыг. Ынчангаш чеже-даа ада-иези чок болза, олар база амыдыралдың эки талазын көрүп, буянныг кижилерниң чылыг-чымчак сеткилин эскерип, билип, чымчак сеткилдиг, ниитилелге ажыктыг, буян чедирип чоруур кижилер болурун ол күзээр.
Сыын-оол алызы барып, дуза хереглээн кижилерге ачы-дузазын көргүзер улуг төп ажыдып алыр күзелдиг.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны маадырның хууда архивинден алган.
“Шын” №2 2025 чылдың январь 23
