Хачалдың терең оъттуг мээстериниң сериин талакы ыйгылаанда честек-кат дээрге дизип каан шурулар-ла, кызыл чайт чүве, безин кижи базар чер тывылбас. Ынчангаш аңаа ол хүн хамык аалдарның уруглары улуг-биче хууңнар, сыгыртаалар туткулаан эңдерлип-ле келгеннер.
Катчыларның аразынга Седен оглу Буян база чораан. Ол өшкү саар сыгыртаазын кымны мурнай долдурупкаш, кезек чыып чип чорааш, эжи Баянга дузалажы берген.
Ийи өңнүк бот-боттарын мурнажыр дээш, хууңун долдурупканын билбейн барганнар, өске өөрлери база-ла доозупканнар. Ол хирезинде-ле честек-каттар ам-даа сыптарын ээй баскылай бергилээн, аар, салам апаргылаан артып калган. Уруглар соңгузу хүн база катап честек-каттаарын дугурушканнар.
Оон элээн бадып, кезек-кезек сөөскеннерлиг болгаш шеттерлиг ажыкка келгенде, бир-ле чүвени тыпкан чоруур орлан-эрес Болат өөрүн доктаадыпкаш:
— Чаалыг шагның уржуу дээштиң Чапаевтеп ойнаалыңар! — диген.
Шын-дыр, шын-дыр! — дижип, оон-моон алгыржы бергеннер.
Болат оолдар биле уругларны ийи үскеш, ийи талага тургузупкан. Кымнар кызыл шериглер, а кымнар фашистер болурул деп айтырыг тургустунуп келген. Кайы-даа тала фашистер болурун күзевес болган. Маргылдаа кыптыгып-ла үнген. Адак сөөлүнде, мырыңай хүрежип, сегиржип алганнар...
Ынчан Буян өөрүн соксаткаш:
— Уруглар! Бөгүн Кызыл Шеригге дузаламчы чыып хүнзээр чорду. Даргалар база келир. Дүрген чоруулуңар! — диген.
— Шын-дыр, шын-дыр! — дишкеш, уруглар хууңнар туткулааш, чамдыктары хаак «аъттар» мунгулааш, тус-тус аалдарынче халчыпканнар.
Буян биле Баян аразында хөөрежир дээш, өглеринге четкилеп келгенин база эскербээннер.
Бышканындан бичии дыңзыды тударга-ла мышпырлы бээр честек-кадын Буян өгден кирип олура-ла, авазынче:
— Каттап эккелдим, авай — дээш, сунган.
— Кежээ чүвемни ай! — дээш, авазы оглунуң бажын чыттап каан.
Буян сүтке тараа шыгыдып чип олурда, аъттар даваны дагжап келген соонда, Ак-Хол чирти-ле берген. .
— Кымнар келди, барып көрем, оглум! — деп, авазы айбылаан.
Буян аяан салып кааш, үне халып келирге, үш аъттыг кижи тутсуп келген.
Бирээзи аът кырындан-на:
— Ыдың хай де, оол — деп кыйгырган.
Буян тура:
— Ак-Хол, Ак-Хол, сок-сок! — дээрге, оозу кудуруун чайып-чайып, өг артында сери хөлегезинче чоруй барган.
Демги-ле кижи:
— Ачаң бар бе, оол? — дээн.
— Чок — дээш, Буян уламчылаан. — Хой кадара берген.
Даргалар аъттарын баглаашка баглап кааш, өгже кирип келгеннер. Буянның авазы Сериң-биле мендилежип, таакпылашкаш, кандыг чурттап турарын сонуургап айтырганнар.
Оон демги-ле дарга олура:
— Даштын ийи өгнүң иштин эккел бар, оол — дээн.
Буян дораан-на бурт дээн. Өглерниң ээлери четкилеп келгеннер. Ол аразында Буянның авазы шай хайындыргаш, даргаларга шайын кудуп, тавактарда өремелиг тараазын салгылаан. Оон хола пажын эскеш, шой пажын ожукка салгаш, суг кудуп, мүн хайындыра берген.
Демги даргазы дерлиг хаваан шыва тонунуң иштики эдээниң ужу-биле чоткулааш:
— Бо дарга кожуундан келген, фронтуже дузаламчы чорудар комиссияның кежигүнү кижи-дир, бистиң сумуда сургакчылап келген. Монгуш Достай-оол дээр дарга ийин, бисти билбес эвес силер, айыткааш чоор — дээш, уламчылаан. — Ам даргага сөстен бээр-дир.
Достай-оол дарга куу шляпазын ужулгаш, аптара кырынга салып кааш, хөрээн ажыдыр чөдүргүлээш, шала чазай маспактанып олуруп алган. Ол Кызыл Шеригниң маадырлыг демиселин, ТАР-ның арат чонунуң акы-дуңма улуг дузаламчызын бирден бирээ чокка чугаалааш, сөзүн мынчаар төндүрген:
— «Бүгү чүвени фронтуга!» деп лозуңувус бар. Ынчангаш болган болза, бүгү чүвени ооң адаа-биле чорудуп турар бис. Кым чүнү дузалаксай-дыр, кым чүнү бериксей-дир, адын суму тергиилекчизинге бижидер-дир. Бис ону дузалаңар, мону бериңер деп албадавас бис, эштер, эки тура-биле күзээнин дузалаар.
Өгге кезек када ыржым апарган. Ол аразында Седен кирип келгеш, даргалар-биле чолукшушкаш, сыртык баарынга барып сөгедектеп олурупкаш:
— Дарга-сайыттар кайыын каккан ирги, кандыг херек ужурунда чор ирги? — дээш, оларны эргилдир көрген.
Суму төлээзи олура:
— Кызыл Шеригге дузаламчы чыыр хүнүвүс-ле болгай. Ынчангаш чор бис, дом. Бо болза кожуун төлээзи Достай-оол дарга-дыр.
Арбан төлээзи олура:
— Бо кавыны харыылаар киживис бо-ла болгай — дээш, Седенче даңза сунуп, таакпылашкан.
— Хоюң канчалдың, ирем? — деп, кожазы өгнүң ээзи ашактан Седен айтырган.
— Келбес улусту чеже манаар боор. Очур сугда кажаалап кагдым, демги оолдар чемненип алыр дээш, чоруй бардылар — дээш, ирей сегел салын суйбагылаан.
Седен олура:
— Дайын үезинде мынчап туруп черле болбас, даргалар. Беш аалдан 113 баш хой, өшкү дузалады, алгы-кеш үүрмек чүвени санаваска. Силерниң келириңерни хүнзедир манап келдивис. Ам улуг дүъш эртип тур. Хүннү айыткан соонда, хүн-биле деңге келир ужурлуг — дээш, даргаларны шала чемелей көрген.
Суму төлээзи:
— Эки болган-дыр, озалдаан ышкажывыс чүл, дуңмам — дээш, Седенче таакпы сунмушаан, уламчылаан. — Ийи удаа озалдап кээп тур бис. Буруулуг болдувус.
Седен оглун даштын боор дээш, кый дээн — харыылаваан, база кый дээн — сураг болган.
— Бо оолдуң кайнаар баары ол, хой ырай бээйне — дээш, даргаларга тавактарга эът салгаш, айыткан. — Чооглап көрүңер. Мүнден база куткулавыт, Сериң.
Достай-оол дарга сарыг сыптыг бижээ-биле ужа чалын кеспишаан, айтырган:
— Оглуңар хары кажыл аан?
— Ашак болган кижи дийин, дижи безин курзук, көрбедиңер бе? Чедилээн ашак дийин.
— Кончуг-ла орлан-шоваа, эрес-кежээ оол-дур. Өзүп келгеш, та кандыг эр болур ыйнаан!
Сериң олура, мактанган:
— Авазының оглу ындыг болбайн канчаар.
Ол аразында даштын хой диигейнип келген.
Седен олура:
— Күжүр эрни, хоюн девээледири-биле киирип келген-дир — дээш, чугаалаан. — Че, даргалар, ам аштанып-чемненип алганда чүү боор, даалда өшкү-хойну, белек-селекти хүлээп алыр силер бе, чедирер ийи оол база томуйлап каан чүве. Мен бодум хуумда 14 башты салдым. Кымның каш башты бергенин, чүнү дузалаанын чизелеп каан чүве.
Улус шупту өгден үнүп келген. Буян ада-иезинге халып чедип келген:
— Авай, мен ам молдурга мунар мен, хой кадарарда чавыдактаар ак сергемни кызыл шериг акыларымга берейн шиңме? — дээн.
Буянның ада-иези харыылап четтикпейн чыдырда-ла, суму төлээзи үзе кирген:
— Ынчап баарга кайын болур, оглум. Өөңер ишти 14 башты берген-дир. Ында сээң өшкү-хоюң база бар-ла болгай.
Буян тура:
— Серге мээң бодумнуу-дур, авам-ачамның-даа эвес — дээш, алдыртпаан.
— Шын-дыр, оглум. Ак серге сээңии болгай, бодуң бил — дээш, авазы оглун чассыдып каан.
Ачазы тура:
— Эр хей-дир моң, сен дег бичии дайынчылар кызыл шериглерниң аразында бар болганда, сен оларга бодуң хууңну база дузалаар ужурлуг сен — дээш, оглунуң бажын суйбап каан.
Буян хой аразынче халып кирген соонда, молдурга дег ак сергениң сегелинден чедип алган үнүп келген.
Даргалар оолду чаптап, чарашсынып, хүлүмзүржүп-даа, каттыржып-даа турганнар.
Достай-оол даргага Буян сергезин тутсуп бергеш:
— Сергем семис чүве, черле аргыспайн, Кызыл Шеригге чедирер силер — дээн.
Ол тура:
— Ынчаар бис, четтирдивис, Буян! — дээш, ону өрү көдүргеш, бажынче чыттап каан.
Арбан төлээзи сергени эзеринге үңгерип алгаш, үстүү аалче чортуп каан.
Буян сергезиниң соондан үр-ле көрүп алгаш турган, оозу олче көргеш-ле, алгырып каап чоруй барган.
Олег СУВАКПИТ.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
«Шын» №16 2025 чылдың май 1Показать ещё