Бүгү чуртталгазын башкылаашкын ажылынга өргээн арга-дуржулгалыг башкылар хөй. Оларның бирээзи — Россияның болгаш Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Күш-ажылдың хоочуну дээш хөй-хөй шаңналдарның эдилекчизи, Тывада алдар-аттыг хөгжүмчүлерниң, артистерниң, культура ажылдакчыларының, удуртукчуларның башкызы, «Сайзанак» уруглар ансамблиниң тургузукчузу Мария Лопсан.
Ол 1950 чылда Кызыл хоорайга Моңгуш Дойнаевич, Даржык Санчын-ооловна Севеннерниң чеди ажы-төлүнүң ортун кызы болуп төрүттүнген. 1959 чылда Чадаана хоорайга ажыттынган хөгжүм школазының баштайгы өөреникчилериниң бирээзи.
Мария Монгушевна амгы үеде Республиканың Р.Д.Кенденбиль аттыг уран чүүл школазында башкылап турар. Хоочун башкының амыдырал-чуртталгазындан солун сактыышкыннарын номчукчуларывыска бараалгаттывыс.
Ачам – чоргааралым
«Ачам Моңгуш Дойнаевич Севен «Шын» солуннуң редакциязынга ажылдап чораан. Угбам суг-биле ачамның ажылдаар черинге парк аксында типографияга баар турдувус. Ачам баштай машинакчылап, оон корреспондентилеп ажылдап турган. Ол партия школазынга өөренип турда, башкызы Александр Адольфович Пальмбах турган. Ачамны Чөөн-Хемчик кожууннуң «Ленинчи орук» солунунуң кол редакторунга томуйлаптарга, авам, ачам Чадаана хоорайже көшкеннер. Ынчан Күжүгет Шойгунуң чурттап турганы Малчын кудумчузу 59 дугаар бажыңче чурттап киргеннер. Күжүгет Серээевичини «Улуг-Хем» сеткүүлүнүң редакторунга ынчан томуйлаан. Амгы үеде ол кудумчуну РФ-тиң Маадыры Сергей Шойгунуң ады-биле адаан. Эрткен-дүшкен санымда ол бажыңның соңгаларын көөрүмге, дыка эргим, көзенектерден чылыг чырык чайынналып үнүп турганзыг» — деп, ол ада-иезин чылыы-биле сактып чугаалаан.
Баштайгы «до-ре-ми…» болгаш баян
1959 чылда Чадаананың уран чүүл школазы ажыттынарга, аңаа өөренип эгелээн сактыышкыннары дыка солун: «Кожавыс Яша дээр акыйның гармошкага ойнаарын магадааш, бүдүү кедеп чеде бергеш, ол хөгжүм херекселинге ойнаарын көөр турган мен. Ынчангаш уран чүүл школазынга гармошканы шилээним ол. Баян шилээнимни чугаалаарымга, авам: «Ой, уруум, кыс кижи гармошкага ойнап болбас. Ол дээрге чүгле улуг акыйлар ойнаар херексел-дир» — дээрге, ыглапкан мен. Баянга бир дугаар башкым – Владимир Миронов.
Ада-иемден меңээ баян садып бээрин дилээримге, «Ийи школаны иелдирзин бештерге доозар болзуңза, баян садып бээр бис» дээн. Ниити өөредилге школазының 5-ки клазын, а уран чүүл школазының 1-ги клазын тергиин «5» демдектерге доостум. Күзүн чиштээр үеде авам, ачам бир инээн садыпкаш, мени, башкымны эдертипкеш, Чадаананың төп садыынче базыптывыс. Хөй баяннар аразындан Тулага кылган баянны башкым шилип берген. Ол баян мээң салым-чолумну тодараткан. Ачам, угбам, акым, дуңмаларым долгандыр олурупкаш, мени өрээлдиң ортузунга олурткаш, ойнаткан. 1 класс дооскан кижи билир шаам-биле өөренип алган чүүлдеримни ойнаарымга, диңмиттиг адыш часкаашкыннары-биле хүлээп алдылар. Дыка-ла өөрээн мен. Ооң соонда авам меңээ бир ыры ырлааш, «Ону ойнап көрем, уруум» – дээрге, ойнап шыдавадым. «Хаа, хайыраан инээмни. Тыва ыры ойнай албас-тыр сен — дээрге, — Авай, бо дээрге орус хөгжүм херексели-дир. Мооң-биле тыва ырылар ойнавас-тыр ийин — дээримге, — Канчап тыва ырылар ойнавас деп, Александр Лаптан артисти көр даан, баянга кандыг-даа ырыны ойнаар ышкажы- гай» — деп турар чүве.
Дараазында хүн башкымга баргаш, «Меңээ тыва ноталардан өөредип көрүңерем, башкы — дээримге, — Машенька, до-ре-ми-фа-соль-ля-си-до деп ноталар-биле кандыг-даа ырыларны ойнаар-дыр ийин»— деп тайылбырлаан.
5 чыл өөренир уран чүүл школазын 4 чыл өөренгеш, кызыл диплом-биле доостум».
Домра болгаш ансамбль
Мария Лопсан школаны дооскаш, Кызылдың уран чүүл училищезинче дужаап кирип алырга, башкызы ынчангы үениң баянга виртуоз ойнакчызы, кайгамчыктыг педагог – Валентин Парсаев болган. Училищеге 4 дугаар курска өөренип тургаш, Алексей Александрович Пановтуң сүмелээни-биле теоретиктиг салбырже шилчээн.
Чоок эдержир эжи домрага ойнаар турган. Бир хүн сонуургааш, ойнап турда, эжиниң башкызы көрүп кааш, Марияны клазынче кыйгырып алгаш, ойнадып-ойнадып, орус хөгжүм херекселиниң оркестринче киирип алган. Барык 11 чыл ол оркестрге ойнаан. Оркестрниң ачызында 1974 чылда Москвага Чайковский аттыг театрның сценазынга-даа ойнаан. Оркестр-биле дыка хөй хоорайларга барган.
Төрээн школазынга күш-ажылчы базымнар
Ортумак өөредилге черин дооскаш, Чадаана хоорайда бодунуң төрээн школазынга күш-ажылчы базымнары эгелээн. 1978 чылда Республиканың уран чүүл школазы ажыттынарга, 1979 чылда ол школаже ажылдап чедип келген. Ынчан Республиканың уран чүүл школазының аңгы оран-савазы чок турган болгаш, Кызылдың 2 дугаар школазының баазазынга салым-чаяанныг уругларны өөредип турган. Школаның ийи дугаар каъдынга интернат, а чемненир чери хоорайның 3 дугаар столоваязы. Кыш, чай дивес, изиг, соокта-даа, эртен, кежээ, дүъште столоваяже бичии уругларны эдертипкеш, чоруп-ла каар. Ол ышкаш хоорай банязынга оларны барып чундурар база. Ынчан школаның директору Зоя Куулар, а өөредилге талазы-биле эргелекчизи Мария Лопсан турган.
Алдар-аттыг өөреникчилери…
Амгы үеде культура адырында ажылдап чоруур алдар-аттыг артист, удуртукчу, хөгжүмчү өөреникчилеринге башкы чоргаарланып чугаалаар. Оларның аразында республиканың Р. Кенденбиль аттыг уран чүүл школазының директору Николай Дамбаа, Кызылдың А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжизиниң директору Айлаңмаа Хомушку, Тыва национал оркестрниң дирижеру Эртине Тумат, «Саян» ансамблиниң танцы-сам салыкчызы Алена Донгур-оол, Тываның эң-не талантылыг чурукчуларының бирээзи Радомир Балган дээш санап адаар болза, төнчү чок.
«Чуртталгамның 57 чылын культура адырынга бердим. Культура адырын шилип алганымга өөрүп, чоргаарланып чоруур мен» – деп, ол чоргаарал-биле чугаалаар.
Ажы-төлү – чоргааралы
Мария Монгушевна өөнүң ээзи Александр Лопсан-биле ийи кызын эртем-билиглиг, төлептиг кижилер кылдыр кижизидип өстүрүп каан. Улуг кызы – ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, сураглыг композитор Наталья Лопсан. «Чаңгыс-даа хүн ыры-хөгжүм чокка чурттап шыдавас, шилип алган мергежилинге кедергей бердинген кижи. Ооң бижээни ырыларының чыындызын ажылымда ажыглап чоруур мен. Бичии кызывыс Лариса Мукулай фортепиано клазын дооскан-даа болза, өске мергежил шилип алган. Шилип алган адырында чедиишкинниг ажылдап, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы деп атты эдилеп чоруур» — деп уругларын үнелеп, чоргаарланды.
Хөөмей салбыры
Чаа тургустунган уран чүүл школазынга бүгү чүүлдү эгезинден тургузар. Ылаңгыя өөредилге эргелекчизинге амыр эвес ажыл. 1992 чылда танцы салбырын школага ажыткан. Ол-ла чылын Калмыкияга түрк чоннар аразынга бир дугаар фольклор фестивалынче ук школаны чалаан. Ынчан школага хөөмей салбыры-даа чок, делегейге хөөмейни орта билир кижи-даа чок үелер. Хөөмей клазы ажыдар күзел Мария Монгушевнага турган.
«1991 чылда «Тыва» ансамбли баштайгы концертин көргүзүп турда, көрүп чеде бердим. «Тыва» ансамблиниң удуртукчузу Зоя Кыргысты таныыр мен. Хөөмейлээн оолдарның аразындан бир аныяк оол дыка ылгалдыг болду. Концерт соонда улустан бүдүү ол кым ирги деп айтырып эгеледим. Коңгар-оол Ондар болган-дыр ийин. Школавыска хөөмей клазы ажыдар дугайында чугаалажырымга, «Ой, башкы, эртемим-даа чок, силерниң борбак нотаңар-даа билбес мен» — дээш, кара шору. Чөпшээрешпейн тургаш, үш дугаар ужуражып чеде бээримге, мүн-не чөпшээрешкен.
Тываның Президентизи Шериг-оол Дизижиковичиге мээң шак ол идеямдан ойталавайн, а харын-даа деткээнинге өөрүп четтиргеним илередир мен. Ынчаар-ла Коңгар-оол Борисович школавыска ажылдай берген. Хөөмей клазы ажыттынган. Кожууннарга конкурс чарлааш, бир дугаар бөлүүн чыыпкан. Бир катап өөредилге чылы эгелей бергенде, сентябрь ай төнчүзүнде, Арыскандан 7 класс ыядыычалы аажок, шилгедек бичии оол эдертип эккелген. Ам болза ол ТР-ниң улустуң хөөмейжизи Игорь Көшкендей-дир ийин. Ийи чыл дургузунда 4 чыл өөренир программаны Игорь ынчан эртип шыдапкан кижи» – деп, Мария Лопсан сактып чугаалады.
«Сайзанактың» тургузукчузу болгаш удуртукчузу
Ынчангы үениң алдар-аттыг хөгжүмчүлери, башкылары-биле демнежип тургаш, «Сайзанак» фольклорлуг ансамбльди тургускаш, 21 чыл иштинде удурткан.
1992 чылда ансамбль-биле Элиста хоорайже чоруур деп турда, Коңгар-оол Борисович Иймеден бир бичии оол эккелгеш, «Бо 8 харлыг оол бистиң школада өөренмейн-даа турар болза, ап алыңар. Дыка хөөмейлээр-дир ийин» — дээн. Ол ам Тываның улустуң хөөмейжизи Бады-Доржу Ондар-дыр. Бады-Доржу баштай ансамбль-биле, оон чааскаан хөөмейлээш, мөөрейге тиилээш, Гран-при шаңналын чаалап алган.
1992 чылдың май 9-та Элистага болган концертке Бады-Доржу Ондарга норкадан даараан бөрт белекке берген. Албан-биле Бады-Доржуга бээр дээш, ол бөрттү хондур даараан болган. Шаңналын алгаш, үнүп кээрге, «Чүнү берди, оглум? — дээримге, — Таа, башкы, диис кежи бөрт-ле бээр чүве-дир»— дээн. 1992 чылдың май 9-та Бады-Доржу 9 харлап турган кижи» – деп, Мария Монгушевна чаптап чугааланды.
«Сайзанак» ансамблиниң солизи Айдыңмаа Айыжы турда, Ленинград облазынга «До-ми-соль-ка» деп ыры мөөрейинге киришкеннер. 10 харлыг Айдыңмаа ынчан лауреат ат алган. Ол чылдарда «Сайзанак» уруглар ансамбли чүгле Тываны эвес, а бүгү делегейни кезип, чеже-чеже чурттарга, хоорайларга барып, мөөрейлерге киржип, тиилелгени чаалап ап турган. Мария Монгушевна Лопсанның билдилиг удуртулгазының үре-түңнелиниң бадыткалы ол.
Р.Д. Кенденбильдиң адын алган школа
2002 чылда Тываның сураглыг композитору Р.Д.Кенденбильдиң 80 харлаан юбилейлиг чылында Мария Монгушевнаның эгелээшкини болгаш күжениишкинниг ажылының түңнелинде Республиканың уран чүүл школазы Тываның эң-не баштайгы композитору, Тыва АССР-ниң алдарлыг ажылдакчызы Р.Д. Кенденбильдиң адын алган.
Мария Лопсан Тываның культура адырының хөгжүлдезинге улуг рольду ойнаан. Ынчангаш аңаа 2019 чылда «Күш-ажылдың кижизи» деп хүндүлүг атты тывыскан.
Ол ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы Зинаида Казанцева-биле кады, беш чыл дургузунда, «Сольфеджио на материале музыки Тувы в трех томах» деп өөредилге номун ажылдап кылган. Бо хүннерде ук өөредилге номун Тываның аңгы-аңгы кожууннарында уран чүүл школаларында ажыглап турар. Ол ышкаш Ростислав Кенденбильдиң ырыларындан тургустунган «Айлаң кушкаш» деп методиктиг пособиени чыып тургускан.
Мария Монгушевнаның 75 харлаан юбилейлиг концерти чоокта чаа Республиканың Р.Д. Кенденбиль аттыг уран чүүл школазынга болуп эрткен. Аңаа алдар-аттыг өөреникчилери доозазы кээп, башкызынга хөгжүмнүг байырны чедирген.
Хоочун башкы 75 хар четкен-даа болза, ам-даа уруглар өөредир буянныг ажылын уламчылавышаан, «Чечек-Саяны» деп хоочуннар ансамблинде киржип, ТР-ниң культура яамызының хоочуннар эвилелиниң идепкейлиг кежигүнү болуп чоруур.
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны М.М. ЛОПСАННЫҢ архивинден алган.
“Шын” №3 2025 чылдың январь 30
