Агаар-бойдус камгалалы
Дус-Хөлдүң эм-дом шынарын дыңнаваан кижи чүгле Сибирь хамаанчок, бүгү Россияда чок дизе, улуг-ла хөөредиг чок боор.
Бо улуг эвес хөлге Сибирьден, Москва болгаш Санкт-Петербург хоорайлардан дээш өске-даа черлерден кижилер чылдың-на чайын кээп, кадыын экижидип ап турарлар. Хол-бут, оорга чүстериниң, кеш болгаш нерв системазының аарыгларынга хөлдүң суунуң, малгажының эм-дом салдарлыын эртем шинчилелдери бадыткаан. Чүгле 2022 чылда 182 муң кижи Дус-Хөлге кээп дыштанган, кадыының байдалын экижиткен дээрзин албан ёзузунуң медээлеринде айыткан. Ол дээрге Тываның 337 муң санныг чурттакчыларының барык чартык кезии-дир. Мында кижилер удуур-чыдар бажыңнар, аштаныр-чемненир черлер, чугула хереглелдиң барааннарының садыг-наймаазы бар.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле Дус-Хөлче электри шугумун шөйүп, чырыкты киирген соонда, кижилерниң дыштанырынга, хөлге кирип эмнениринге таарымчалыг байдал улам экижээн. Хөлдүң эриинге чазаглыг орукту кылган, эжинген кижилер дыштаныр чаглактарны, бичии уруглар ойнап чайганыр ааткыыштарны туткан. Хөлге эжинген соонда, ооң дустуг суундан аштанып чунуп алыр душту база тургускан. Дус-Хөлге дыштанып келгеннерге өртектиг ачы-дуза чедирери база элээн сайзыраан, эм-дом шынарлыг хөл чүгле эмненир чер эвес, чайгы үеде сайгарлыкчы чоруктуң база бир девискээри апарган. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, Дус-Хөлге дыштанырынга таарымчалыг байдал хире-шаа-биле сайзыраан, моон-даа соңгаар хөгжүүрү чугаажок…
Дус-Хөлдүң бодунга дыштанып келген кижилерниң хамаарылгазы, чымчадыр чугаалаарга, шоолуг-ла эки эвес. Хөлдүң эм-дом шынарлыг суунга эштип, кадыын экижидип ап турар кижилер ону хүннүң-не бокталдырып турар. Дус-Хөлдүң эрии хамаанчок ооң дүвүнден целлофан хаптар, бөрттер, чайгы идик-хеп аймаа база өске-даа чүүлдерни кижилер уштуп эккээр таварылгалар бар. Хөлдүң эриинге бичии уругларның ойнаарактарын, идиктерин, малгаш уруп каан целлофан хаптарын, чук саваларны кижилер каапкаш чоруп турар. Ол бүгүнү көөрге, буянныг Дус-Хөл, кээргенчиг.
2022 чылда 182 муң кижи хөлге дыштанып келген-дир, оларның саны чыл санында көвүдеп турар. Ол хире хөй кижилер хөлдү бокталдырып кээр болза, Тываның энерелдиг агаар-бойдус эртинези 1 дөрбелчин километр четпес азы 550 000 дөрбелчин метр девискээрлиг Дус-Хөлден чүү арттарыл?
Дус-Хөл дээрге агаар-бойдустуң федералдыг чергелиг тураскаалы болгай. Ол эрге-байдалды боттандырар талазы-биле шыңгыы хемчеглерни тус чер эрге-чагыргалары чогуур деңнелге ап чорутпайн турары көскү. Дус-Хөлге дыштанып келген кижилер хөлге кандыг негелделерни сагыыр ужурлуг дээрзиниң дугайында бижимел тайылбыр чарлалдар оларның эштип дыштаныр черлеринде көзүлбес. Дыштанып келген кижилер ол негелделерни канчаар сагып турарын (чижээлээрге, бокталдырбайн азы бокталдырып турарын) хайгаараар видеодериг-херекселди хөлдүң эриинге чүге тургузуп болбас деп. Хөлден малгаш узуп алгаш, чоруп турар, бокту октаан кижилерни видеохайгааралдан илередип көрүп, оларга хамаарыштыр торгаал дээш өске-даа хемчеглерни онаап болгай. Мындыг янзылыг хемчеглерни Таңды кожууннуң тус чер эрге-чагыргазы алыр болза, чүгле ынчан Дус-Хөл арыг, эм-дом шынары баксыравас хөл болуп артар.
Кыдат операторлар Дус-Хөлге кадыкшылга-туризм кластерин тургузар планныг дээрзиниң дугайында медээ массалыг информация чепсектеринде көстүп келген. Ындыг чүве болган төлээде, Дус-Хөлдүң арыг болурунче бөгүнден эгелээш улуг кичээнгей салыр ужурлуг эвес бе?
Ш. МОҢГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
"Шын" №59 2024 чылдың август 7
