Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Озвучка выделенного текста
Настройки
Обычная версия
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы
(видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию
Настройки Обычная версия
Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы (видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию

«Быттап» номчуурларның бирээзи мен

10 июня 2025
8

Тыва араттарның баштайгы национал солуну, төөгүвүстүң дириг херечизи, мугур харлаар солунумга кыска чүүлүм бараалгаттым.

Үнүп эгелээн хүнүнден-не арат чонну үжүк-бижикке, эртем-билигге өөредиринге «Шын» солун ёзулуг башкызы болганы тыва литературлуг дылдың болгаш тыва чечен чогаалдың сайзырааны, тыва дыл эртем-билигде дээш өске-даа адырларда ажыглаттынып турары-биле бадыткаттынган. Делегей чергелиг даштыкы, орус болгаш совет чогаал классиктериниң шүлүктериниң тыва дылче очулгалары бир дугаарында “Шын” солунга парлаттынган, ооң арыннарындан тыва улус оларның чогаалдарын номчаан, араттарның сагыш-сеткил культуразы одунган, баштайгы тыва чогаалдарның авторлары шүлүктерин “Шын” солунга парладып, тыва чогаалдың таваан салышкан. Амгы үеде тыва дыл литератураның, уран чүүлдүң болгаш эртем-билигниң дылы апарган. Ында “Шын” солуннуң үлүү улуг.

1959 чылда барыын кожууннуң тайга-таскыл ырак-узак булуңу Час-Адырдан Чаа-Хөлге көжүп келген бис. Ынчан чагы бажында радиону бир дугаар онзазынып дыңнаан, “Шын” солунну бир дугаар үжүглеп номчааным ол. Ачам «Шын» солунну номчааш, көктеп каар. Сереңмаа, Зоя дуңмаларым суглар үжүк-бижик билбес ававыска солунну ыыткыр номчуп бээр турдувус.

Чаа-Хөл ортумак школазын дооскаш, 1966–1969 чылдарда Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумунга өөренип турган мен. Кады өөренип турган оолдар солун-сеткүүл, номнар номчуур, чогаалга сонуургалдыг болганывыс ол боор. Тожу чурттуг эжим Седеней Бараанович Дугур база мен бижээн шүлүктеривисти “Шын” солунче чоруттувус. Ынчан солуннуң редакциязы авторларның чогаалдарында ол-бо четпестерин айтып, сүмелиг харыы чагаа чорудар турган, биске база келген.

Көдээ ажыл-агый техникумун дооскаш, 1969 чылда ынчангы Улуг-Хем районнуң Чаа-Хөлде «Найырал» совхозка салбыр механигинге ажылдап, ажыл-ишчи базымым эгеледим. 1972–1973 чылда совхозтуң комсомол комитединиң секретарынга соңгуттум. Ол шагда партия болгаш комсомол эге организация хуралдарын массалыг информация чепсектериниң дыңнадыгларындан политинформацияны эрттиргилээр турган. Совхозта партком кежигүннери, активчилер, депутаттар албан черлеринге барып, республикада, ССРЭ-де болгаш делегейде болуушкуннарны колдуу «Шын» солундан таныштырар, беседа чорудар. Ынчангаш республиканың кол солуну “Шынны” комсомол, партия кежигүннери болгаш харыысалгалыг удуртукчулар албан чагыдып алырын негээр турган. Черле ынчаш “Шынны” чон хөйү-биле чагыдып алыр чүве. Малчын бүрүзү чагыдып ап турган дээр болза, хөөредиг чок. Совхозтарга “малчыннар почтачылары” турду. Олар малчын аалдарга солуннарны, чагаа-хорааны чедирип бээр. “Шын” солунну өй-шаанда чедирип бербес болза, малчыннардан хомудал бо-ла кээр.

1986–1992 чылда совхозтуң машина-трактор мастерскаязы биле автопарктың партия эге организация секретары болдум. Ол ажылымга «Шын» солун дыка ажыктыг болган, чүге дээрге аңаа партияның материалдарын колдады парлап үндүрер. «Партияның шиитпирлерин амыдыралга боттандыраалыңар!», «Эде тургустунуушкун – үениң негелдези!» дээн ышкаш лозуңнарны септелге мастерскаязының көскү черлеринге азар. Ындыг уткалыг лозуң, транспарантылар кызыл-чайт!

1988 чылда «Улуг-Хем» солунга Чаа-Хөлде көдээ ажыл-ишти чырыткан баштайгы чүүлүм үнген. 1991 чылда «Улуг-Хемге» хойжуларның бот-орулга-чарылгалыг ажылының дугайында чүүлүм ийиги шаңналга четкен. Солун-сеткүүлге статьялары үнерге, кижи өөрүүр чүве. Гонорары база кээр. Дараазында чүүлдерим республика деңнелдиг мөөрейлерге шаңнал четкилээн.

“Шын” солун-биле харылзаалыг чылдарымда чаңгыс чер чурттугларым журналистер Алексей Дугержаа, Владимир Чадамба, Оксур Арапчор, Айлаң Даржаа болгаш Шаңгыр-оол Суваң, хоочун журналистер Сандро Давааевич Маады, Мижит-оол Мынмырович Саая, Даңгыт Иргитович Чыдым дээш өске-даа солун ажылдакчылары база аңгы-аңгы редакторлар-биле чоок эдержип чорааным болгаш чоруурум меңээ үнемчелиг, аңаа чоргаарланыр мен.

Чаңгыс чер чурттугларым, Чаа-Хөлден тыва эки турачыларның Ада-чурт дайынынга киржилгезиниң, “Тываның тос эртинези” акцияның рубриказынга Чаа-Хөлдүң төөгүлүг болгаш тураскаалдыг черлериниң дугайында чүүл дээш өске-даа хөй материалдарым “Шын” солунга үнгүлээн, ам-даа үнүп турар. Бо хүнге чедир солун-биле харылзаам үспейн чоруур мен. Күзелдиг кижи “Шын” солунну чиигелделиг чагыдып алырга, Кызылда «Медиабөлүк» парлалга бажыңының бирги каъдында ханада дерип каан хааржакчыгашка суп каарга, барып уштуп алыры эки.

«Шынның” 100 хар юбилейинге тураскаадып, солуннуң дугайында өңнүг чуруктарлыг чараш номну үндүрерин күзедим. Солун чокта сагыш саарзык. 1985 чылдан доктаамал чагыдыкчызы, 1988 чылдан бижикчизи, “Шынны” «быттап» номчуурларның бирээзи мен.

Дегут ДЕМЧИК,  Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.

Авторнуң чуруктары

«Шын» №21 2025 чылдың июнь 5