ЧАЙГЫ ХАР

(чечен чугаа)

Дээрниң хиндиинде хир чок, чайгы кааң эртен. Хой, өшкү ам-на турумчуп оъттай берген. Быштак-оол аъдындан дүшкеш, оозун өртеп каан. «Чаа, малым ам-на оът баштап халчыры оожургаан-дыр» – дээш, иштии хойнундан дүрүп каан солуннар уштуп эккелген. Хоюн бараадавышаан, «Сылдысчыгаштың» чаа үндүрүлгезин сонуургап номчуй берген. Элээн номчуп орда, шылырт дээн соонда, солуннуң бир хензиг азыын Маакай деп анайы үзе тыртып дайнай берген.

— Ойт, номчуп орган солунумну канчаары ол, бо тенекпейниң! – дээш, тура халааш, оозун ойлаткан.
Анай оон хояр, ыраар хамаанчок, оолду долганып, мыйыстары ам-даа үнмээн дөңгүр бажын дөгеп, мукураңайнып, оюн эреп бо келген. Ол өскелер дег дезиг эвес, чаптанчыг, чааш чаңныг бооп өзүп орган.

Чажындан тура эмискиктеп өстүрүп каан, дыдыраш ак хоюг дүктерлиг, чүгле тейин долгандыр кара дүктер маак ышкаш каастап чоруур анайжыгаш-ла болгай.

— Мыйыстарың безин ам-даа үнмээн хиреңде, менче чүге шоглап тур сен, анайым? –дээш, Быштак-оол тура халааш, оозун чаптап сегирип алган.

Анайжыгаш ээзиниң салааларын ал-соора чылгап, эме-ле берген. Эмискик кордап, оозун дилегзинип турары ол.

«Маакайның эрестиин! Көдүрерге, шору салам, аартай-даа берген. Өзүп кээп-тир сен аа» – деп, Быштак-оол эскерип каан. Шынап-ла, анай ооң мурнундаазы дег дүк хап эвес, шору деңгел кирип келген болган. Ол аразында бичии кадарчының сагыжынга каш хонук бурунгаар болган чударанчыг, муңгаранчыг болуушкун чуруттунуп келген.

* * *
Чайның башкы айының ортан үези. Ол чоок-кавы аалдар шупту тайгаже чайлаглап үне берген. Быштак-оолдуң ада-иезиниң аалы олардан соңнадыр чайлагже көжүп үнген. Ол хүн кедергей чымыштыг, чайжок эрткен. Мал сүрген, аал көжүрген улузу тайгага дөң черге өгнү тикчип, дөлем черге чайгы шаараш кажааны тургусчуп кааннар. Чылдың-на чайлаглап кээр чериниң оът-сигени хөлбеңнээр; долгандыр турар арга-сынче, мөөрүктерже көөрге, ногаан хевис азып каан дег, кедергей чараш тайга чер. Самагалдай чечектери черниң кырын шыва алган.
Ажыл-херээниң аайы-биле өгнүң херээжен ээзи аал көжүржүп келген машинага олурупкан. Аалдың улуг оглу Хүлер 11-ги классты доозуп турар болгаш, шылгалдалар дужаары-биле хоорайже дедир чорупкан. Өдекте чүгле ийи адашкы артып калган. Улуг көш дооступ, аал чайлаглап келгенде, оларга ам дээреде дем ажырбас. Удавас сургуулдап чоруткан улузу база четкилеп кээр болгай.

Дүъш соонда агаар-бойдус чүдереп, кара булуттар чавызап бадып, дээрни дуй тыртып, муңгашталып эгелээн. Удаваанда бораңнап келген соонда, чаашкын дымырадып эгелээн. Орайтай бергенде, адашкылар малын ончалап, кажаалап кааннар.

Аалдың орай чазын төрээн анайларының аразында Маакай деп анай бар. Иези ийистепкен, оозун тоттурбас боорга, эмискиктеп өстүрген. Ынчангаш кижилерден, эң ылаңгыя бичии ээзи Быштак-оолдан чыда калбас, ооң бараанын көрүп кааш-ла, кайы ырактан «ме-е-ме-е!»» деп алгырып халып орар. Оол анайын чоктап, кажааны долгандыр дилегзинип көөрге, шала озалааш черде чыдар болган. «Дыштанып удуур ыйнаан, ону дүвүретпес-тир» дээш, Быштак-оол адазының уунче кылаштапкан.

– Хүнзедир мал сүрген кижи могап-шылаан боор сен, оглум, өгже киргеш, дыштанып чыдывыт – деп, ачазы оглунга чугаалаан.
Чоорту ак частап, сидиредир куда-ла берген. «Дүне база туруп, малды хайгаарар болган-дыр мен» деп бодал-биле улуг малчын өөнче кире берген.

Дүн ортузу четкелек. Чоорту ак чаъс харже шилчип, ура-ла берген. Кара чажындан тура мал аразынга өскен кижи болгаш, бойдустуң болуушкуннарының уржуктарын Быштак-оолдуң ачазы кончуг эки билир. Чайгы үеде хар чааптары ховар болуушкун, ол 12 чылдың бир эргилдезинде ыяап-ла кээр чүве болгай. Бо оглу чаа төрүттүнген чылын база бир улуг хар чаап, ул- устуң мал бажы эвээжеп, улуг когаралга таваржып турган.

— Тура халы, шымда, оглум! Хар чаап эгеледи, малывысты кажаадан үндүрээли – деп оглун оттурган.

Мындыг таварылгада малды ажык черге кажаалаан ажыы чок. Чагган хар хой кырындан эрип баткаш, адаандан доңуруп кааптар. Үедээн хой-өшкү баксырааш, өеэдип чыдыптар, шак ынчаар-ла мал-маган баксырап, кырлып өлүр турган.

Баштай чаш анай-хураганны өг иштинче дүргени-биле дажып эгелээн. Хар каракче-даа кирер, шаптыктыы кончуг, орта чүве көзүлбестээн. Ынчап турда, соолаңнадыр хадып база эгелээн. Адашкылар бода малды ажыкче үндүрүп, шээр малды аал чоогунда муңгаш арыгже сүрүп эгелээн. Кижи сагыжы ышкаш чүве кайда боор, шивилер аразынче хой, өшкүнү бөле хай дээри ийи кижиге берге болган. Оларны доктаадып чаңчыктырар ужурлуг, оон башка аал уунче, кажаазынче дедир чаза базып, халчып туруп бээр.

(Уланчылыг)
Чаяна ШИЛОВА
Чурукту интернет четкизинден алган.

"Шын" №36 2023 чылдың май 20