Проза
Моңгуш ЭРГЕП, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
– Сонуургап турарың шын-дыр, Өнер. Кижи азыраан малда иви дег шиник-чараш мал кайда боор – деп, мен ивилерни кайгап-ла ханмас боорумга, Самбууевич чугаалай-дыр. – Бо узун чайны өттүр магазын хандыр көрүп, билип-ле алыр кижи-дир сен ийин.
Берт-бежел сын-тайгаа-даа, улуг харга-даа, малгаш-тулаага болгаш суг-чарга-даа тура дүжүп болбас, адаккыр, шыырак, мунуп чорда дөш-дөвүнчүк дивес мал-ла болгай.
Кижи чер-черинге мунуп чоруурга, ак сагыштыы мырыңай кедергей. Дыны-биле балдырлай баглааш, оъткарып каарга, каш-даа хонуктарда оон ыравас, олаага-ла ээзин манап оъттап турар. Магалыг мал боор – кижи азырап-ла ханмас.
Мен ивилерни улам чоогундан улам улуг сонуургал-биле көрүп-ле, магадап-ла чоруп тур мен. Өргеннер дег быжыг узун буттарлыг, кулузун дег кылаңдыржып турар суук дүктерлиг, хоюг кара карактарлыг, хачыланып турар узун кулактарлыг, аң ышкаш ак таңнарлыг мал-ла болду.
Бажын каастаан шыргай хүрең мыйызы дээрге мунган кижиниң арнын безин дуглай бээр, ушкан дыттың улуг дазылдары-ла.
Ам билип турарымга ивилер эр, кызының, хар-назынының аайы-биле тус-тус аттарлыг боор чүве-дир.
Кыс ивилерни – мындылар дээр, чазап каан эр ивини – чары дээр, бугаларны – эдерлер дээр.
Чаш оолдарын бызаалар дээримге, анайлар дээр чүве деп, Артыш-оол айтып берген. Ол хирезинде мындыларның эмиглериниң допшулары өшкүнүү дег ийи эвес, а инек ышкаш дөрт болур чорду.
Эмии чымчак, сагдынгыры аажок. Артыш-оол паалыңныг ногаан стакан тудуп алган бедик кара-ой иви саап тур, а улуг улус дискектендир олуруп алган саар болду. Мен улуг-даа, бичии-даа ивилерже көргеш, үргүлчү-ле «иви» деп-ле турарымга, таарымча чогу кончуг болган. Оолдар менче көргеш, хүлүмзүрүүрлер, а демги ийи уруг (сарыг баштыг уругну Оля, а каразын Чойганмаа дээрин оолдардан билип алган мен) мени бир катап дыңнааш, баары каткыже каттырышканнар.
– Анайже көрүп алгаш, «бичии иви» дээр! Аамай оол-дур, хи-хи-хи!
Черле эр кижи каяа-даа чорааш, эрезин-не көргүзер болза эки чүве-дир ийин. Ынчалза-даа кижи черле билбес чүвезин канчаар боорул аан. Сөөлүнде бодап турарымга, уругларның мени каттыржып турарында, хензиг-даа бол, каттырынчыг чүве бар хире болган. Биске дийик кылдыр чижеглеп бодаарга, бызааны-даа көргеш, инек-ле дээр, шарыны-даа, буганы-даа көргеш, инек-ле дээр кижи тыптып келзе, хөктүү кончуг ыйнаан.
Мен уругларның мурнунга мелегейимни катап көргүспес дээш, шырбайып-ла турган мен: анай, мынды, чары, эдер дээрин дораан-на билип алдым.
Бир-ле эртен шала улуг апаргылаан дыка хөй ивилер аал кедээзинде ойда оъттап чораанын көргеш, кончуг көрүнгүр кижи болуксаан күзелим-биле оолдарны мурнай алгырып-ла дүжүрдүм:
– Дөө база дыка хөй анайлар чорлар. Арай улуг анайлар чорлар. Арай улуг анайлар!
Харын-даа демги Оля биле Чойганмаа дээр уруглар шала ырак тургаш, дыңнавайн барганнар болбас ийикпе. Оон башка база-ла кышкыржып-ла эгелээрлер боор.
– Анайлар эвес – деп, Артыш-оол меңээ айтып берди.
– Таспаннар дээр. Таспан.
Чаа атты утпазы-биле иштимде «таспан, таспан» деп шээжилевишаан, ам-на иви мал аймааның аттарын шуптузун билип алдым кылдыр бодап, шөлээн-шөлээн базып тур мен.
Бир-ле көөрүмге, кызыл чаактыг Оля холу-биле чер казып турар, кончуу дегет эмдик чарыны мунар деп маңнап келди. Бо кончуг чарыга октадыры ол-дур дээш, мен Оляны кээргей берген мен:
– Эмдик чарыга октадып алдың, Оля.
– Чары эвес ышкажыл.
– Чары болбайн чүү-дүр. Чары-дыр.
– Чары эвес, доңгур-дур ийин. Доңгур дээр чоор – ийи харлыг эр ивини.
Оля ам мени каттырбады-даа, меңээ-даа туттурбайн, адаккыры кончуг аъттаны каапкаш, догурунуң сайгыттарын дызырадыр чырааладып чоруй барды.
Ивилерниң аттарын доозазын четче билип ап шыдавас-тыр мен кылдыр боданып, арай муңгак апардым.
АҢГЫР ООЛДАРЫ
Мээң-не кырган-ачам, тодаргайлаарга, мээң адамның улуг акызы кижи бичиизинде база тенектенип, бир чазын аңгыр оолдары тудуп алгаш келген. Оларны бир чүвеге суп азы хойлап-даа албаан, а аъттар ышкаш четкилеп алган кижи-дир. Күжүр чаш аңгырлар буруп, кылашташпас боорга, бир ийи дуңмалары оларның соондан үргүткен келгеннер.
Кырган-авам оларны көрүп кааш, улуг оглун чула кымчылааш, аңгыр оолдарын шаараш шоодайга суккулааш, оларны тудуп алган черинге дедир аппарып салдырткан. Шору ырак черге кылашташкан болгаш аңгыр оолдарының даваннары база ханзырагылай бергилээн болган.
Ол кырган-ачам улуг эр бооп өзүп келгеш, мырыңай өгленип-баштанып алган турда, хенертен ооң буттары бастынмастап аараан чүве-дир. Хамнарны хамнадырга-ла, «Ужар куштуң хилинчээ четкен-дир!» – дижир болган. Беш-алды чыл улай аарааш, пат боорда сегээн.
Өршээ, бурган! Харын-даа ол аңгыр оолдарын кырган-авамның диригге аппарып салдырыпканы чаяан болган, оон башка кижи болбас кижи-дир деп хам-ламалар номчааннар.
ААГЫ АЖЫ-ТӨЛҮНГЕ ДҮШКЕН
Хемчик бажы чурттуг бир оол тараа суггарып турарга, бир үңгүрден чылан союп үнүп келгеш, сугдан дезип бар чораан. Эң улуг даш куспактап алгаш, ооң-биле чыланның бел-кежиин шимчей албас кылдыр базырып каап-тыр эвеспе.
А күзүн тараа чулуп келген улус көөрге, улуг даш адаанда чылан бел-кежии кадып калган чыткан. Аныяк эр харын-даа маадырлыг херек бүдүрген чүве дег, чайын мен базырып каан мен деп алгырып үнген.
Адазы ону чула эттээш, хам хамнадып, ламаларга хүрүм кылдыртып эгелээн. «Оран-делегейниң килең-кылыын хам-лама-даа чайладып шыдавас! Ынчалза-даа бичии ырадыр соңгаарладып кагдывыс» дишкеннер. Бичии соңгаарладып кааны ол чүве ыйнаан, ол кижиниң боду чүгээр элеңейнип чурттап чоруур, ынчалза-даа ооң ийи оолдарының чүгле буттары бастынмас эвес, а бел-кежиинден куду шуут билинмес болуп төрүттүнгеннер. Күжүрлер чүгле иттинер терге кырында шимчеп чоруурлар.
Өршээ, оран-таңдым! Бак-ла чүве ыңай турзун!
КАЗЫРЫКТЫГ ООЛ
Алдарлыг балыкчы-даа эвес, анаа-ла чолаачы кижи-дир ийин, та чүзү иттире берген куурумчу чүве ийик, бичежек ак балык сыырткыыштап алгаш, че чаңгыс чүвени канчаарыл мону дээш, хөк бодап, казырыын доңгурак-биле тазартыр аштап каапкаш, сугже дедир салып киирипкен чүве-дир. Өлген эвес, шала сербээ балык бичии деткерлип келгеш, эштип ыңай боор кылдыр бодаан, эжиндинмес болганы-ла ол боор оң, агараңнадып, ол-бо аңдарлып дүңдерлип чоруй ос адаанче кире берген. Ол үүлгедиг ынчаар-ла удаажырап, уттундуруп бар чыткан. Ооң соонда таптыг-ла бир чыл алды ай хире болганда, чолаачының кадайы оол уруг божаан.
Чаражы кончуг борбак кызыл оол. Оолду ажаап турар кадайларның-на чиктии сүргей, бот-боттарының арыннарынче элдепсинген хевирлиг көржүр болганнар: оолдуң кежи чаш уругларныы дег кызыл көстүр, а дедир суйбаарга, казырыктыг-даа чүве ышкаш эрбенниг болган.
Өршээ! Суг халап Хайыраканның ялазы ыйнаан! Дириг амытаннарны өлүрер болза, анаа өлүрүп каг! Ону кандыг-бир хевир-биле бастып хилинчектээр болзуңза, ооң ажалы берге, кончуг аар болур эвеспе, кижи!
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №24 2025 чылдың июнь 26