Чүгле эр кижиниң эвес,а эмчи хүлээлгемни база күүсеттим

Чоокта чаа «Шын» солунга «Ийи таалың экспонат апарган» деп чүүлүмде тыва эки турачыларның Берт-Дагже чораанының дугайында бижээнимни сактыр боор силер.

Берт-Даг сумузунче тыва эки турачылар-биле кады чорааш, чолаачывыс Радион Дадар-оолович Чульдум-биле таныжып алдым. Ооң «Эмчи шугумунга дүрген дуза чедирер төпке ажылдап чораан мен. Амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада-даа болзумза, украин нацизмге удур тулчуп тургаш бажын салган аныяк оолдарның сураан дыңнааш, арга-дуржулгамны ажыглап, каш-даа кижиге баштайгы эмчи дузазын чедириптер мен дээш, алдан хар чоокшулап-даа олурар болзумза, изиг күзелдиим-биле эки турачы болуп аъттаныпкан мен» деп чораанын дыңнааш, дыка-ла сонуургаан мен.

Эрткен неделяда Каа-Хем кожуунче сургакчылап чорааш, Радион Дадар-оолович Чульдумнүң Дерзиг-Аксында чурттап олурар оран-савазынга кире дүжүп, чугаалажыр аргалыг болдум.

Радион Дадар-оолович өөнүң ишти Римма Сүгежиковна-биле бисти аштыг-чемниг, аяк-шайлыг уткуп алдылар. Шайлап олура, бодунуң дугайында ол хөөреп берди:

«Бир дугаарында, фронтучу эки турачы өгбелерим меңээ сагындырган. Ачамның талазындан Улуг-Хемниң Барык кыргыстарындан, а авамныы Өвүрнүң Дус-Дагдан улуг өгбелеривис 1941 – 45 чылдарда эки турачылап чораан чүве. Ол өгбелеримни сактып келгеш, «Мен чоонган мен» дээш, эки турачылап чорууйн деп шиитпирлеп алдым».
Радион Дадар-ооловичиниң тускай шериг операциязынче барганының бир чылдагааны болза, аныяк оолдарның хорап турарынга сагыш човаашкыны.

«Балыгланган кижиге билинместедир эмни кайнаар шын салганындан ооң дириг артар, артпазы кончуг хамааржыр чүве-дир ийин. Чамдык аныяк коллегаларым: "Билинместедир эмни кайызынче-даа салыптарга, анаа" дижир. А мээң дуржулгамдан алырга, ындыг эвес. Бир эвес солагай талазында балыгланган болза, оң талазынче билинместедир эмни салыр. Аныяамда ажылдап эгелээримге, менден улуг дуржулгалыг дүрген дуза эмчилери ынчаар өөредип чораан» – деп, дуржулгазын үлешти.

Р. Чульдумнуң бир күзели – аныяк-өскенни патриотчу чорукка өөредири, оларга бодунуң үлегерин көргүзери. Чүгле аныяк шериглер эвес, а алдан хар чоокшулай берген эр хиндиктиг улус төрээн черин камгалаар хүлээлгелиг деп билиишкинни оларга оттурары. «Чүгле эр хиндиктиг мен дээш эвес, а эмчи хүлээлгем база бар. Даңгырак берген мергежилимге эчизинге чедир шынчы болур мен. Ынчангаш чүгле эр хиндиктиглер эвес, а эмчи эртемниг херээжен-даа улузувус дайынчы хүлээлгезинден ойталавас ужурлуг. Өөм ишти Римма Сүгежиковна база, херек болза, чоруур, эмчи кижи» – деп, ол чугаалады.

Радион Дадар-оолович – Тыва АССР-ниң 1984 – 85 чылдарда хаакка ийи дакпыр чемпиону, спорт мастеринге кандидат. Хайлыг чүве, аъттан ушкан соонда, ол улуг спорттан үнген.

1980 чылда Кызылдың эмчи училищезинге өөренип тургаш, аай-дедир маргылдаалап чоруп тургаш, өөредилге программазындан оранчок озалдай берген болган. Ынчан шериг комиссариадындан бир капитан Афганистан баар күзелдиг улус чыып келген. Ынаар баргаш келир болза, училищени дооскан деп дипломну алыр дээрге, Радион боданмайн-даа, чоруур дугайында билдириишкинни ол-ла дораан бижээн.

Хаакка тренер башкызы Василий Иванович ону билип кааш, хоорайның шериг комиссариадынга барып, Афган чоруурун соксадып каапкан. Чүге дээрге каш-ла хонгаш Радион улуг маргылдаага киржир турган чүве-дир. Аңаа киришкеш, башкызының күзээни дег, улуг тиилелгени алган. Училищени доозупкаш, дораан шериг албан-хүлээлгезин күүседип чорупкан. Ооң шериг албан-хүлээлгезин эрттирер үези келирге, Германияга шериг эрттириксеп, даштыкы чуртту көрүксеп турза-даа, Россия девискээринге шериг албан-хүлээлгезин эрттирер салымныг болган. Бир чыл чартык хире шериг хүлээлгезин эрттирип турда, Анголага эгелээн дайынче солдаттарны чорудар деп барган. Радион эштери-биле дайынга киржир деп барган. Чоруурунга чедир үш хонук артканда ооң авазындан чөпшээрел бербээн дугайында телеграмма келген.

«Ону дыңнааш, менче соок суг чажыпкан-биле дөмей болган. Хамык эштерим доозазы чорупкан, а мен артып калгаш, удаваанда чанып келдим. Суурга чанып келген үемде бир хүн аъттаныпкаш, халдып турумда, суурнуң почтачызы угбай мени кыйгырып турар. Чеде бээримге, «Дайын чорутпас мен» деп телеграмманы мен чорудупкан кижи-дир мен ийин, оглум. Аваң-даа билбээн. Улустуң чаңгыс оглу дайынга киржирге, кайын боор дээш бодум чорудупканым ол» – деп чугаалады. Авам көдээге малчыннап чораан кижи-дир ийин. Телеграмма-даа салыр хире эвес. Ынчаар-ла ол дайынче база чорбайн барганым ол» – деп, Радион Дадар-оолович сактыышкыннары-биле үлешти.

Шериг албан-хүлээлгезин күүсеткеш, чанып келгеш, спортчу чедиишкиннериниң ачызында ИХЯ-га ажылдай бергенде, Чечен Республикага дайын эгелээрге, ынчан өг-бүлелиг ажы-төлдүг турган. Уругларының авазы хенертен аарый бээрге, дайынче баар аргазы чок болган.

«Үш катап чоруур дээримге, болдунмаан. Бо 2022 чылдың чазынында черле чоруур деп шиитпирлээш, бодумнуң изиг күзелим-биле чорупканым ол. Ийи ай бичии ажыг болгаш, дедир чанып келдим. Кыска үениң дургузунда дыка хөй чүүлге өөренип-даа алдым. Кижи чугаалаар аргажок коргунчуг чүүлдер болуп турар. Дүрген дуза кадар төпке-даа ажылдап тургаш, көрбээним балыг-бышкынны аңаа көргеш келдим» – деп, ол чугаалады.

Ооң өөнүң ишти Римма Сүгежиковна-биле база чугаалажыр аргалыг болдум:

«Ынаар чорааш келген оолдарга реабилитация эрттирер аргаларын күрүне өөренип көөр болза эки деп бодаар мен. Келгенден бээр эскереримге, бир-ле черже далажып турар, шыжыгыычал, хорадаачал апарган-дыр. Ынчангаш тускай шериг операциязынга киришкеш келген оолдарга эмчиниң психологтуг дузазын кадары чугула деп санаар мен. Бодум база эмчи шугумунда ажылдап чоруур болгаш, оолдарның байдалын дыка эки билип тур мен. Чамдык аныяк оолдар тускай шериг операциязындан келгеш, аажы-чаңы өскерилген болур. Ынчап тургаш, арага-дарыже сундуга бээриниң айыылы бар деп эскерип тур мен. Чүгле тускай операцияга киришкеш келген оолдарга эвес, а өөнде ажы-төлү-биле эжин манап олурган иелерниң база сагыш-сеткили аарып чоруур. Оларга база психологтуг дуза херек. Чүнү-даа кылыр аайын тыппайн, чамдык херээжен улус арага-биле боттарын алаактырып эгелээн таварылгалар бар.

Чүгле Маадыр ат алган улусче эвес, а өске-даа келген оолдарже база кичээнгейни угландырары чугула. Олар шупту келген дээрге-ле, маадырлар-дыр ийин. Дискек караа хире суглуг оңгу иштинге хондур-дүндүр олуруп, өлген-читкен улусту аай-дедир сөөртүп турганы, кандыг-даа кижиниң психиказынга багай салдарлыг. Ынчангаш арай деп дириг ээп чанып келген оолдарывыска моральдыг дузаны кадары чугула» – деп, ол чугаалады.

Өг-бүлениң ажыл-ижинге чедиишкиннерни, ал-боттарынга кадыкшылды күзээш, байырлашкаш чоруптувус.

Айдың ОНДАР