| БАРЫЫН-ХЕМЧИК КОЖУУННУҢ 100 ЧЫЛЫНГА |
Чүс чыл бурунгаар барыын талага улуг кожуунну тургузарын чаа хөгжүп олурган нам-чазак доктаал-саавырын кылып үндүргеш, кожуун даргазынга Эрги-Барлык чурттуг Хомушку Шилиңни томуйлаан. Бөдүүн араттарны хөлечиктээр чорукту чок кылган. Берге үе турган. Байлар мал-маганын чажырып, назы четпээн уруг-дарыын эрте өглеп, малын аңгы үзүп берип турганнар. Байларның мал-маганын хавырарынга идепкейлиг араттарны киириштирер турган. Чамдык бай хамаатылар үймээн үндүрүп турган. Ынчалза-даа Чазактың шерии ол үймээнни болдурбайн барган. Чоорту чон оожургап, чаа суртаалга кирип, тайга-таскылдан иштикче кирип, тараа тарып, мал-маган өстүрүп эгелээн. Төрел бөлүк аайы-биле арбаннар тыптып эгелээн. Эрги-Барлыкка 16 арбан тургустунган. 1937 чылда Үстүү Ыйгылакка татар омактыг кижиниң өрген хап тургаш айтып берген чери-биле улуг суг бугазын хол-биле казып үндүрген. Ыйгылак араттарның тараа тарыыр чери болу берген. 1930 чылдар эгезинде Эрги-Барлыкка Страков деп МЧАЭ тургустунган. Даргазынга Доңгак Конзаңны депшиткен. 1939 чылда Ыйгылак суур үндезилеттинген. Тараа шыгжаар бичии бажың, дөрт өрээлдиг эге школа, башкылар бажыңы бо үш оран-савадан өске чүү-даа чок турган. Тыва областың күүсекчи комитединиң даргазы Эрги-Барлык чурттуг Александр Чымбаның саналдааны-биле, 1949 чылда «Большевик» колхоз тургустунган. Даргазынга Идам-Сүрүң Сааяны, а нам комитединиң даргазынга Саая Бопуй-оолду томуйлаан.
Чон чоорту колхозка кирип, кижи күжү немежип, бажыңнар, суг дээрбези, тууйбу кылыр черни, клубту, эмнелгени, садыгны, 8 чыл школазын, ясли-садты дүргени-биле кылган. Даш-биле чунар-бажыңны, 20 хире машина, трактор гаражын, тараа шыгжаар складты кылган (ол тудугларның ханалары ам-даа бар).
Ханныг репрессияга Эрги-Барлыктан 3 кижи таварышкан. Саая Угун-оол Бай-Тайгага шүүгү даргазы турда тудуп хоругдаан (ис чок читкен). Ооржак Самбуу эртемденни Кызылдан тудуп хоругдаан. ТАР-ның көдээ ажыл-агый сайыды Саая Сүрүңнү Кызылдан тудуп хоругдаан. Сүрүң сайытты Кызылдан тудуп хоругдаан. Сүрүң сайыт хосталып келгеш, суурга чурттап чорааш, чок болган. Бо улустуң төрел-аймаа кандыг-даа кызагдалга таварышпаан, чоннуң аксындан «контр» деп сөс-даа дыңнавайн чурттап чорааннар.
Колхозка демир дугуйлуг тракторлар, ыяш кабиналыг машиналар, 5 кижи ажылдаар, трактор сөөртүр «Сталинец» деп комбайн, пилорама ажылдадыр, бус-биле ажылдаар электростанция турган. Ырда кирген Чавыдак ажылдап эгелээн. Улус-чон ажылдаан акшазын ап турар апарган. Уйгу-чыдын чок дарга эртенги хурал мурнунда черде ажылдап хонган трактористерни солуур оолдарны бажыңнарындан алгаш, солааш, ооң соонда «5 минута» деп хуралын эрттирер. Ырак малчыннарже аъттыг чорупкаш, 2-3 хонук кадарчылар аалдарынга хонуп-даа чоруур дарга.
Даргалар солчурга, шору хөгжүй берген колхозтуң экономиказы баксыраан. 1950 чылдарның төнчүзүнде улуг кааңдаашкын болурга, тараа үнмейн барган. Бичии ажаап алган тарааны үрезин дээш үлевеске, чон аштап эгелээн. Хонак чыып, өрге, күске үңгүрү казып, бергедеп турда, тараа быжа бээрге, ону даргалар ээлчежип таңныылдап турган үеде дүжүт эки болган. Улус тарааны соктап чип эгелээн. Суурга ийи уруг хенертен аарый берген. Москва облазындан келген Нина Малева деп орус эмчи аараан уругларны шинчээш, чиген чеминге хораннанган деп түңнээн. Хораннап каан тараа соктап чиген болган. Билдингени болза, трактористерниң тараа чажып турган сеялкаларынга тараазын дүне оорлап алгаш, хооруп, соктап чип турганы илерээн.
1964 чылда колхоз орулга чок карылгалыг апарган. Областың партия комитединиң шиитпири-биле Александр Шаалыны колхозту даргалаары-биле чоруткан. Каш-даа черлерге удуртукчулап даргалаан дуржулгалыг болгаш, колхозту сайзырадып эгелээн. Малчыннарның уругларынга садиктерни, малчыннарга чунар-бажыңнарны, бригад төптерин, сакманчиктер чурттаар бажыңнарны кыштагларга тудуп, чаа-чаа кыштаглар немежип, чоорту экономика көдүрлүп келген. Организацияга оттулар ыяшты керээ-биле кылып, ону бүгү чонга шеф кылдырып, дииңчилер бригадазын, кат, тоорук чыыр звеноларны чорудуп тургаш акшалап ап турган. Эътти, сүттү, дүктү чыл санында-ла ажырып тургаш, РСФСР-ниң шилчип чоруур Кызыл тугун мөңгези-биле чаалап алган.
Эрги-барлыкчылар хей-аът киргеннер. Оон-моон аалчылар дуржулга ап кээп эгелээн. Моолдан база аалчылар келир дээнин дыңнаткан. Белеткел эгелээн. Эң-не эки кодан хойну шилип, арыг меринос кылгаш, чаа өгнү белеткээш, эт-севин четчелээш, улуг кадарчы кылдыр бригадир Хомушку Отчугашты, ооң өөнүң ишти кылдыр ном саңының ажылдакчызы Сарыглар Долума (бригадир Сарыглар Хирлигбейниң өөнүң ишти) оларны белеткээш, аалчылар кээриниң мурнунда хүн 400 хойну хүлээдип берген. Моол аалчылар улуг автобустуг кээрге, белеткеп каан аъш-чемин делгеп, хүндүлеп уткаан. Улуг кадарчы хөй-ле айтырыгларга харыыларны берген. Өөнүң иштиниң ролюнда Долума Сарыглар оон дудак чок бригадазының планныг даалгаларын безин моолдарга салаа базып чугаалап берген. Моолдар малчыннарны мактап чанганнар.
Даргалар солушкан. Элээн үе эрткенде база-ла карылга эгелээн. Обком партияга ажылдап турган Сарыглар Октяны даргаладып чоруткан. Карылгадан уштунмас боорга, «Большевик» колхозту дүжүргеш, өре-ширезин үндүр бижээш, «Хемчик» совхоз апаарга, күрүнеден дуза улуг чээлини база берген. Совхозтуң ажылчыннары айда ийи катап шалыңны ап турар апарганнар. Малчыннар, тараажылар, сигенчилер, ногаажылар орулга дээш эки ажылдап турган. Чылдан чылче көргүзүглер бедээн.
1980 чылдар эгезинде совхоз 25 муң шээр малдыг, 200 саар инектиг, 300 баш аныяк инектерлиг, 500 чылгылыг, 3 муң сарлыктыг, 50 хаванныг апарган. 50 ажыг янзы-бүрү автомашиналар, 30 тракторлуг турган. Чаа Культура бажыңы, чунар-бажың, машина, трактор тургузар черлиг, 400 тонна картофельди шыгжаптар, 500 тонна тараа урар складтарлыг апарган. Хүнде 1,500 тонна тараа тыртар дээрбелиг, ажылчыннар чемгерери-биле хүнде 100 хлеб быжырар пекарнялыг дээш шак мындыг улуг хөгжүлде келген.
1990 чылдың «хат-казыргызы» келгеш, совхозту кооперативтерге чарып, мал-маганны үлежип, трактор, машиналарны тоо быдарадыпкан. Каш мал-маган артканда, МУБ кылып каан. Оозу адыр дуюглуг анай безин арттырбайн дүжүп калган.
Амыр КАРА-САЛ.
Барыын-Хемчик кожуун, Эрги-Барлык сумузу.
Чурукту интернеттен алган: yandex.ru/images/sea...
“Шын” №38 2025 чылдың октябрь 2