Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАН, Тываның улустуң чогаалчызы
(Романдан эгелер)
Үшкү тоол
ХЕЙМЕР ДУҢМАМНЫҢ БҮРҮЛГЕНИ
"Контрнуң өө", "Контрнуң ажы-төлү", "Контрнуң кадайы", "Контрнуң төрели" деп сөстер дыңналган соонда, кады ойнаар эш-өөрүвүс бистен хояр апарган. Бисти сарыг-хамчык-биле бир дөмей көөр апарганнар. Ачамның болгаш авамның таныш-көрүштери байтык, чоок төрелдери безин өөвүске кирбес апарган.
Хеймер дуңмам ынчан төрүттүнге-ле, беш ай ажып турган. Ававыс дашкаар үнгеш, ачамны боолуг кижилер сүрүп аппарган орук уунче көрүп алгаш, ишкиртиннип ыглап турганын эскерип каан мен. Чанынга маңнап кээримге, авам бажымны суйбап-суйбап, тейимден чыттап кагды. Авам ыглаваан кижи-дир деп бодааш, дуңмаларым чанынга маңнап келдим. Кавайда кыс дуңмамның ыглаары кедергей. Канчаар-даа кайгаарымга, ыглаары дам баар. Чүнүң уржуундан кыс дуңмам салгадып турарын билбес турган мен. Дуңмаларым база мөөгейни бергилээн.
– Авай! – деп, багайтыр алгырдым.
– Эмиглерим ышкан – деп чоруй, авам кирип келди.
– Канчап? – деп, диттип айтырган мен.
Сактырымга, авамдан бир-ле дугаар чүве айтырганым ол болган. Ыя аразында авам мени ужамче часкаптар боор деп база сести берген мен.
– Боолуг кижилер ачаңарны хүлээш, аалдан үндүр сүре бээрге, кончуг корткан кижи мен. Ол олчаан эмиим сүдү тыртылган.
– Эмзир авай! – депкен мен.
Мелегейим ол ыйнаан.
– Аштааш, ыглап турар уруг-дур. Чүү кончуг салымы бак төл боор – дигеш, ааткыышта кавайны дүжүргеш, ыяңгылыг өпейлей берди.
Кавайда чаш дуңмамның ыглаары дам барды. Бир-бир бодаарга, ачазын кыйгырып турганзыг. Ававысты долганы бердивис.
– Анчыг кылынмаңар, кулугурлар. Дашкаар үнгүлеңер. Кижи кел чор бе? Оруктан доскуулдаңар – диди.
Холдарывыстан четтинчип алгаш, өгден үнүп келдивис. Дуңмавыстың ыглаары намдап бар чор. Бистен ачавыстың аалдан үнген оруунуң кыдыынга борбак тейже шиглей көрүп тур бис. Бистиң чанывыска кым-даа келбеди.
Одунуң ээзи ойлаан өгге аза безин кирбес дижир. Авам сугга кым-даа кирбестээн. Озалааш өг улам өскүссүреп калган. Караңгылап келген. Өгже кирип келдивис. Кыс дуңмавыс кавайда чыдар, ыглаары соксаан, ол хиреде ававыс инек саарынче далашпас, бажы халая берген олурар.
– Инек кирип келди, авай. Мен дуңмам чанынга олу- райн – депкен мен.
– От өжүрүп болбас. Кургаг ыяштан киирип кел, уруум! – диди.
Бир кужак ыяшты киирип эккелдим. Оттуг кезекти чүшкүрүпкеш, кара тал дазылын суп кагдым. Кызаа-доңнар тараалаштыр чашканналы бергилээш, эстигилеп кагды. Авам бисти от чанынче чагдатпас чораан. Ам чүге мени айбылаар апарганыл, оттуг кезек чүшкүртүп орарыл? Авам чүге чаш уруглуг кавайдан адырылбас апарганыл? Одарындан кирип келген инектерни чүге сагбас апарганыл? Чүвениң ужур-мажырын билбес апарган мен. Оон ыңай чүү-чүү болганын билбес мен. Ачамның аскыр негейин эжингеш, дуңмаларым-биле удуп чыдып алган мен. Ававыс кавайда чаш уруун өпейлевишаан, олуруп калган. Бис удуп чыдып аарывыска, ававыс ишкирнип ыглай бээр апарган. Ынчан бир аңдарлы бээримге, авам үнү чиде берген.
Даң аткан. Оттуп келдим. Авам кавайда чаш уруун кужактавышаан олур. Кыс дуңмамның удуп чыдары ол деп бодаан мен. Чиктиг чүве база бар. Авам эртежик тургаш, одун кыпсыр, шайын хайындырар чаңныг кижи. Оттуг кезектер хып чыдар, ол хиреде шай хайындырбаан. Дуңмаларым оттурар дээримге, авам ынатпады.
– Дашкаар үнем, уруум. Орук уунче көрем – диди.
Өгден үне халааш, ачамның чоруткан оруунуң уундува көрүп тур мен. Баалык артындан кижи барааны көзүлдү. Бажында ак аржыылдыг, даянгыыштыг кижи орук белдиринге кезек тургаш, өөвүсче шиглей базыпты.
– Чадаг кижи кел чор, авай! – деп амырай берген мен.
– Ыдың ай де. Холуң чай – деп, авам шыңгыызы кончуг болду.
Дашкаар үнүп кээримге, Хартыгажык демги кижи-биле кожалаштыр базып, өрү шурагылааш, эктинге сегелин салгылаар болду.
– Улуг-Аңчының өө бо бе? – диди.
– Авамның өө – дидим.
– Ачаң хүннү мурнай турар кижи болгай, ам кыраан-дыр аа. Чаш өзер. Назын кырыыр.
– Ачам өгге хонмаан – дидим.
– Чаш ажы-төлүн, алган кадайын каапкаш, кайнаар барган кулугур боор. Таптыг чугаалажып көрейн – дигеш, өгже кире берди.
Даштыгаа туруп калдым.
– Сол-менди хонган бе? – деп, Дакпай-оол акыйның үнү үндү.
Авамның ишкиртиннип ыглааны дыңналды.
– Чүү болганыл? – деп, Дакпай акый кайгай берди.
Авам чүнү-даа чугаалавады.
– Кулааң канчап кадый берди? – деп, Дакпый акый кайгай берди.
– Чаш уруум одунмас апарды – дигеш, авам сураг барды.
Тенек кижи мээң бодалым-дыр ийин. Мен база хеймер кыс дуңмам удуп чыдар деп бодаан мен. Чаш уругнуң чөргээ кургаг болза, удуур дижир. Дуңмам уруг кавайында удуп чыдар деп шын-на сеткилим-биле бодап турган мен.
– Эмииң сүдү кандыгыл? – деп, Дакпай акый айтырды.
Ол акыйның угааны сээдең-даа болза, чаш уругнуң чыргап удуурун болгаш аакталып ыглаарын тергиин билир кижи болган.
– Өөм ээзин боолуг кижилер тудуп аппаарга, эмиим сүдү тыртыла берген – депкеш, авам харлыга берген ышкаш болду.
– Эмискиктеп көрдүң бе, дуңмам? – деп, Дакпай акый чымчак үннүг чугаалады.
– Эмискик эммес, чүгле авазының эмиин эмер амытан болган. Боолуг кижилерден корткаш, эмиим сүдү боол- ган – диди.
– Аштаан, бүрлү берген төл-дүр, салымы ындыг болган-дыр. Чырык чер кырында чүү-даа чүве тускай салымныг. Эң угаанныг болур төл бичиизинде бүрлүр. Эң угаанныг болур төл элээди чорааш, амызындан чарлыр. Эң угаанныг болур кижи кыска назынныг болур дижир. Сээң бо кызың араатан мөзүлүг кижилерниң хайындан бүрүлген төл-дүр. Мен ол идегеттерни көрзүмзе, шуптузунуң молдуруун сый долгаар мен. Бистиң бо өртемчейде ханныг халап келген, ындыг оранга сээң бо кызың чурттавас, шара чаштан бүрүлген-дир. Өршээ хайыракан! Хөөкүйнүң салымын – депкеш, Дакпай акыйның ыыды чиде берди.
Канчап черле кавайда чаш дуңмамны чайгавас кижи боор мен деп бодал угаанымга кирип келгеш, ол-ла дораан арлы берген. Бир кезек даштыгаа харлыгып тур мен. Ачамны сагындым. Үнүм үнмес апарган.
Өгже кирип келдим. Кыс дуңмамны кавайындан ужулгаш, ак энчек-биле ораап каан чыдыр. Дакпай акый авамдыва чолдак даңзазын сунуп, сарыг салын суйбап тудуп, шаңгыр карактарын чүгүртү көргүлээр болду. Улуг улустуң чугаазы чүве. Дакпай акый бичиизинде албыстаан кижи дижир. Доңгактарның Кайгал хам деп дээрлерден хамнаан хам хамнап тургаш, Дакпай акыйны албыстаткан албысты сывыртап чоруткаш, аалдың артында дедир аастыг кара куйже киир ойладыпкаш, аксын калбак даш-биле так дуглап каан. Дакпай акый мөрүнге чоруп чоруур кижи болган. Күзүн, чазын аарыы кирип келир, ынчан аалдар кезип чоруптар кижи дижир. Мен миннип кээримге, Дакпай акый ачам сугга даады келир, ачам-биле хүннү бадыр, даңны атсыр чугаалажыр, кончуг өңнүктер. Хирезин бодаарымга, Дакпай акый ачам-биле ужуражыр дээш келген болгу дег. Оон ыңай ол акыйның авам-биле чүнү-чүнү чугаалашканын билбес мен.
– Хараган дөзүнге чажырып каар, акый. Черже дыка ханылаткаш канчаар – деп, авам чугаалаан.
– Өөрлүг амытан-дыр. Эрги кыштаг черге ойнадып каар-дыр, бурун улустуң чаңы ындыг болгай – деп, Дакпай акый чугаалады.
– Бодуңар болгаап көрү- ңер – деп, авам аайынга кирди.
– Дакпай акый ак энчекте ораап каан дуңмавысты оң талакы колдуунга колдуктап алгаш, шаттар эдээнде эрги кыштагже шиглей базыпты.
Өг иштинге ийи кыс, дөрт оол, шупту алды алышкы арткан бис. Ававыс чааскаан. Ачавыс сураг барган. Дакпай акый бүрүлген дуңмавысты ойнадып чоруткан.
– Хөөкүйнүң бажын хүн ажар чүкче көрүндүр салгаш, кыдыын долгандыр чиг арбай чажып кагдым – деп, Дакпай акый авамга чугаалады.
Ол акыйны авам хөлчок хүндүлеп, аъшкарып-чемгерер болган. Оларның чугаазындан билип алганым болза, Дакпай акый Чөөн-Хемчиктиң Хөндергей чурттуг. Ачам-биле Өвүрнүң Дус-Дагга дус хап тургаш, танышкан бооп турар. Бо келирде Хөндергейден чадаг базып үнгеш, Бора-Шай четкеш, Саглы таварааш, Мөңгүн-Тайганың Мөген-Бүренге чедип келген. Тарбаган эъдин күзел хандыр чип аар бодаан.
Дөрткү тоол
АДАМ-ИЕМ ХӨРЕҢГИЗИН ХАВЫРГАНЫ
Бакка бак улажыр дижир.
Бак салымга таварышкан бис. Күзег чурт Хараачыгайга чаңгыс өг арткан бис. Кожавыс аалдар шагда-ла кыштаглап көшкүлээн. Дакпай акый чуду-каразынга кире бергеш, авам өөн кыштагже көжүргенин таан утпас мен. Ол кыштагны Кызыл-Хая дээр, Биче-Мөңгүн-Тайганың чиге баарында, дөңгелик чер кырында бузулган овааның артынчызы көстүп чыдар.
Бакка бак улажыр дижир.
Та кайыын келген халап чүве, улааннутай берген бис. Оол уругларга ол улаанут кончуг аар болган. Баштай улуг оол дуңмам чок апарды. Ол дуңмамны Дакпай акый бир черге ажаап каан. Үш хонганда биче оол дуңмам чок апарган. Дакпай акый ол дуңмамны база бир черге ажаап каан. Дакпай акый өгге келгеш, чүве чугаалавас, чүгле таакпылаар апарган. Бир өг иштинге кады төрээн ийи кыс уруг база үжелээ дириг арткан бис. Коргунчуг. Кударанчыг. Биске кым-даа келбестээн.
Бир эртен кыс дуңмам орундан турбайн барды. Авамның үнү читкен. Удуп чыдар уруунуң чанында олурза-ла, олурар болган. Авам ыглавас-даа, чүве-даа чугаалавас. Авам туруп кылаштавас-даа. Сөөлзүредир билип каан мен. Авам шагда-ла улаануттаан, оозун бистен чажырып турган. Авам сээдең кижи ышкаш апарган. Мен база алаагып турар апарган мен.
– Бо өгге чурттавас дээн төл-дүр. Ам канчаар, ужурдан эрткен чүве бар эвес. Бо чаш амытанны ойнаксаан черинге аппарып каайн – дигеш, бүрлү берген кыс дуңмамны эттеп каан те кежи-биле ораап алгаш, Дакпай акый өгден чорупкан.
– Хаттан ыжык хая баарында хөөкүйнү ойнадып кагдым – деп, Дакпай акый авамче мунгаргайы кончуг көрүндү.
Авам чүнү-даа чугаалавады. Чаңгыс өгге авам-биле дың иелээ артып калган бис. Оон ыңай чүү-чүү болганын сагынмас-тыр мен. Авам база улаануттаан. Мен база улаануттаан.
– Ма, иживит. Карааң шимгеш, пактавыт, кулугур! – деп, Дакпай акый мени чассытты.
– Ишпес мен – дидим.
– Бир аяк сүт, кызым. Че, пактавыт – диди.
Улуг кижиниң аайындан эртпес дижир. Ижипкен мен. Сүт эвес болган. Шай база эвес болган. Чындыраарып чыдыр мен.
– Ма, иживит – деп, Дакпай акый авамга бир аяк сунду.
– Суксаарымны – деп, авам ынча диди.
– Суксаан кижиниң ижер чүвези соок сүт болгай. Иживит – диди.
Авам база бир аяк соок чүвени пактапты.
Дакпый акыйның биске берип турган чүвези серге ханы болган, ол дугайын сөөлзүредир билип каан мен. Октуг-боолуг кижилерниң чаңгыс анай-даа тыны үзүп болбас деп каан дужаалын чүгле Дакпай акый тоовааны ол бооп турар. Авамның кортканы ол ыйнаан, мооң мурнунда Дакпай акый өшкү дөгергеш, ооң ханын улаануттаан уругларга ижиртир дээрге, көңгүс ынатпаан.
Үш хонгаш, авам сегий берди. Беш хонгаш, мен сегий бердим. Серге ханы ишкеш, улаануттан өлбейн барган бис. Кылаштаарымга, чодам чилии саргыыр, шаам төнер. Кулаамга чок апаргылаан оол, кыс дуңмаларым үннери тода-тода дыңналыр, ол хиреде арны-бажы көзүлбес. Сагыжымда бир-ле черде аът даваны доң черни сиртиледир тепкен ышкаш, ол хиреде ачамның барааны көзүлбес. Авам-биле иелээ бир өг иштинге арткан бис.
"Ачам дириг!" деп бодааш, дээрже шиглей көөрүмге, Биче-Мөңгүн-Тайга чоргаар көстүр болду. Ада-иемниң чүдүп чораан ыдыктыг тайгазы. Адам-иемниң дагып чорааны буянныг ораны.
"Ачам чедип келир!" деп сеткилим сергедир бодапкаш, делгем девискээрже көрүптеримге, дөстевиргей черде буза шаптырган эрги овааның ора-сомазы көзүлдү. Адам-өгбемниң шаг шаандан бээр дагып чораан оваазы бир-ле кударанчыг бодалды хайныктырды.
Ачам турган болза, Үстүү-Ыйматыже кыштаглап көже бээр турган бис. Аңныг-меңниг черге кышты кыштадыр аңнап кыштаар турган. Бис дээрге аң эъди чип амыраар турган бис. Элдеп чүве чүл дээрге, бистиң кожаларывыс чораан аалдар тус-тус кыштагларынче көшкүлей бергилээн. Авамның өө Хараачыгай күзегге туруп калган .Сактырымга, бисти долгандыр турар даглар, тейлер, шөлдер шуптузу сыр өске көстүр болган.
Дакпай акый эвес болза, авам өө турган черинге турар. Ачамның кончуг өңнүү Дакпай акый авамның өөн чаа черге көжүрүп эккелген. Ол черни Кызыл-Хая дээр. Бо черге авам тайбың кыштаар деп бодап турдум. Кожа-хелбээ чурттап чораан аалдар бот-боттарынга кончуг дузалажыр чаңчылдыг чораан, ынчаарга бо күзүн авамның өөн күзег чурттан кыштаг чуртче чүге көжүрүшпээнил, ооң алыс чылдагаанын угаап билбес турдум. Дакпай акый кончуг дидим кижи деп авам чугаалаан. Ол хиреде ол акый “оваа”, “хам”, “лама”, “дагылга”, “куда”, “дой”, “шагаа” деп сөстерни дыңналдыр адаарындан кончуг коргар дигенин ында-хаая сактыр турган мен.
– Ажы-төлүң чаш-тыр. Аарыг-аржыкка таварышкан-дыр сен. Ашааң бир чер чораан-дыр. Ол келгижеге дээр мал-маганың карактажып тургай мен аан. Хырным тодуг болза, каяа-даа чоруур кижи мен. Мени ыялаар болза, каяа-даа доктаавас кижи мен. Сээң өөңнү азалардан камгалап шыдаар мен. Сээң мал-маганыңны аштаан бөрүлерден камгалап шыдаар мен. Уруг-дарыыңны дымаа-ханаадан чайладып шыдаар мен – деп, Дакпай акый чугаалаан.
Ол та чүм ыйнаан, Дакпай акыйны камгаланыр күш кылдыр бодай берген мен. Ол акый-биле холбашкан чүвелерни чаш назынымда бир онзагай болгаш бир кайгамчык чүве кылдыр сактып артым.
"Эр ээзи чок өг чалгыны чок кушка дөмей" дижир.
Эрги шагның бо үлегер сөзү база катап сагыжымга кире хонуп келгеш, ол-ла дораан эсти берген. Ачам турган болза, Үстүү-Ыйматыда эрги кыштагга кыштаар турган бис деп чаржынчыг бодал база катап сагыжымга кирип келгеш, Биче-Мөңгүн-Тайганың бажын ажыр ужуп чоруй барды. Долдаш дарганың хөректенген үнү дыңналза-даа, чүгле Дакпай акыйның элдеп-эзин аажы-чаңын сактып келген мен.
Дакпай акый дүне када өгге хонмас чаңныг кижи чораан. Инек кажаазының кырынга хонар, даңны атсыр сылдыстар-биле чугаалажыр. Айже көргеш, база бир чүве чугаалаар. Шолбанче көргеш, база бир чүве чугаалаар. Чеди-Хаанче көргеш, чажыт чагыгларын сымыраныр. Бир чамдыкта сери кырынга хонар. Ында база бир чылдагаан бар. Сери кырынга хонгаш, эртенги хүн-биле чугаалажыр чаңныг. Дакпай акый хүнче көрүп тейлээр, хүнге чүдүүр, хүнге чалбарыыр. Бир эртен дашкаар үнүп кээримге, Дакпай акый хүнге мынча деп чалбарып турар болду:
– Алдын хүнүм! Кырган өңнүүм Улуг-Аңчыны бээрледип көрүңер. Чүү дидир силер? Бо дээрге шолазы-дыр. Оларның чогум ады Хертек Улар болдур ийин эңер. Дамчыыр дыңнаарымга, Улуг-Аңчы аңнап чоруткаш, ол олчаан читкен дижир. Улуг-Аңчы черле читпес. Улуг-Аңчы черле аспас. Улуг-Аңчы ажы-төлүн кагбас, алган кадайын кагбас, аал-чуртун кагбас, мал-маганын кагбас, эжин-өөрүн кагбас. Чырык хүнүм! Улуг-Аңчыны тып берип көрүңерем. Күс боорга-ла, аңчы өңнүүм өөнге кээр кижи мен. База катап хоочун өңнүүм өөнге кээримге, чугаакыр өңнүүм чок болду. От ээзи дуңмай ашааның кайнаар барганын билбес болду. Алдын хүнүм! Улуг-Аңчының турар черин айтып берип көрүңер, мен ынаар четкеш, эргим эжимни бээр, боже чүктеп эккээйн!
Бакка бак улажыр дижир.
Бир хүн хөреңги хавырар кижилер шапкылажып келгилээн. Ачавысты боолуг кижилер өөнден үндүр сүре берген соонда, бистиң салым-чолувуска бак чүве улаштыр-улаштыр таваржып турар апарган. Ынчан чаш турган болгаш, чүвени чүгле дыңнаар, чүвени чүгле көөр турган мен. Кандыг чүвениң канчап болуп турарын айтырар харыым чок турган. Кара чажымдан тоолдар дыңнап өскен болгаш, кымның чүнү чугаалаанын чаңгыс дыңнааш, ол олчаан утпас мен.
Хамык чүвениң хартаачызы Доңгак Долдаш дарга бооп турар. Ол дарга ынчан нам үүрүнүң даргазы турган. Япон шивишкиннерниң Мөңгүн-Тайга ынчаар тыптып келгенин Долдаш дарга боду баштай билген, караа-биле көрген болгаш, япон шивишкиннерни тудуп хоругдаарынга ал боду идепкейлиг киришкен кижи болган. Мен чазып турар чадавас мен, ынчалзажок Долдаш дарганың бөлүк кижилер мурнунга мынча дээнин чаңгыс дыңнааш, ол олчаан бүгү назынымда сактып чоруур болган мен.
Доңгак Долдаш дарга мынча дээн:
– "Арат чоннарның дайзыннары феодал-теократтыг, контрреволюстуг Данчай, Чүрмит-Дажы сугларның бөлүү-биле болгаш артынчызы-биле кам-хайыра чок, чаныш-сыныш чок хүрежир, ол идегеттерни чылча шаварда, хол-буду ырбавас, хан-чинден кортпас, ёзулуг революсчу кадрларны белеткээр ужурлуг бис, эштер”. Бо мээң сөзүм эвес-тир, эштер. Бо Тываның арат чонунуң ынак баштаңчызы, изиг чүрээ болгаш Москва хоорайга дээди сургуул дооскан Токаның өзээн өттүр сөглээн сөзү-дүр, эштер. Тока деп кымыл дээрзин бистиң Улуг-Мөңгүн-Тайгада, Биче-Мөңгүн-Тайгада бүгүде чон билир эңер, эштер. Тока болза тергиин дарга болгай, эштер. Бо чылын аан, 1938 чылдың август 31-ниң хүнүнден эгелээш сентябрь 3-түң хүнүнге чедир болган араттың революстуг намының үш дугаар пленумунга бистиң ынак баштаңчывыс, изиг чүрээвис эртемден даргавыс Тока чугаалаан эңер, эштер. Ам бодап көрүңер, эштер. Арат чоннуң дайзыннары, япон шивишкиннерни бо чылдың октябрь айның 10–13 хүннеринде Кызыл хоорайга Онза ажык суд шииткен дээрзин дыңнаан силер, эштер. Ам таптыг карааңар шимгеш, кулааңар кыскаш, бодап көрүңер. Онза ажык суд болбаанда-ла, бо чылдың сентябрь 3 чаазында-ла арат чоннуң өжээнниг дайзыннарын дээди хемчег-биле үзүп шиидерин Тока дарга баш бурунгаар айыткап каан-дыр эңер, эштер!
Долдаш дарга сарыг сумказын бир ажыдып, бирде хаап турар. Ол сумказын холдан салбас. Бөлүк кижилер шыңгыыраан даргаже корткан янзылыг көргүлээр болду. Долдаш дарга бир ама саазында бижип каан чүвени катап-катап номчуп турду. Мен ол дарганың чугаалаан чүвезин кайгап дыңнааш, ужур-утказын билбээн мен. Тенээм ол ыйнаан, дошкун дарганың чанынче кылаштап бар чорумда, ол күчүтен менче чудуруун айытты. Мен ызырар ыттан корткан ышкаш апардым.
– Чаш уруг коргутпа, дарга! Төре херээ чугаалажыр болзуңарза, мээң-биле чугаалажыңар. Москвада чеже кижи чурттап турарын билир силер бе ынчаш? Кызылда чеже кижи чурттап турарын билир силер бе ынчаш? Москвада бүдүн делегейниң дарлаткан улустарының чырык хүнү Сталин Башкы чурттап турарын билир силер бе ынчаш? Кызылда бүгү Тываның арат чоннарының ынак башкызы Тока чурттап турарын билир силер бе ынчаш? Амгы үеде бүгү делегейниң политиктиг айтырыы Сталин башкының, Тока даргадан кончуг хамааржыр апарган болдур ийин. Сен шыдаар сен бе? Мен шыдаар бе? Таптыг кагжып көрээлем – деп, Дакпай акый саргыл дүктүг сегел салын суйбагылады.
– Сээң-биле чулчуруп турар харыым чок. Дээди хемчег-биле амызын алыскан контрнуң кошкул-хөреңгизин даңзы ёзугаар хавырып келген тускай бөлүк бо-дур. Мен оларның даргазы мен эңер – деп, Доңгак Долдаш карактарын өрүмнелдир көрдү.
Чаш чүрээм чым-сырт дээн. Ачамны дээди хемчег-биле боолап каан деп коргунчуг чүвени нам үүрүнүң даргазындан билип каан мен.
Бакка бак улажыр дижир.
– Контрнуң хөреңгизин хавырар. Чоп алаагып турар силер. Че, дүргедептиңер – деп, Долдаш дарганың үнү дыңналды.
Ол чүү деп чүве дээрзин билбес турдум. Долдай баштаан бөлүк кижилер кара туразында менип турлар. Авам күжүр кыска-кыска тынып турар болду. Күчүтен кижилер ада-иемниң өстүрүп каан мал-маганын, эдилеп чораан эдин-севин, аяк-савазын, шыырак-шыырак идик-хевин баш бурунгаар даңзылап алган, даңзы ёзугаар чуртун карартыр хавырып алдылар.
– Ажы-төлүм, дарга бошкаларым! Өршээп көрүңер. Чүгле сыртыымны берип көрүңер. Сыртыым иштинде уругларым куду-чамы бар чүве. Ой, өршээп көрүңер. Сыртыым иштинде уругларым тус-тус хирнин шыгжап чоруур кижи мен. Мени кээргеп көрүңер. Арттырып каан чаңгыс инекти ап алыңар, ооң орнунга сыртыым берип көрүңер – деп, авам чаны-дыр.
– Дайызынның өөнге чүнү арттырарын, чүнү арттырбазын бис билир бис. Дуржулгам бар. 1932 чылды сактыр кижилер бо черде ам-даа бар. Ынчан мен феодалдарның, байларның, ламаларның, хамнарның кошкул-хөреңгизин хавырар комис даргазы турган мен. Хөреңгизин хавырткан кижилер дээрге ажылчын аңгының дайзыннары чүве болгай. Бо болза даңзы ёзугаар хавыртынган эт – дээш, дартагар сыртыкты авам холундан Долдаш дарга ушта соп алды.
Авам та моорап калган, та эзиннели берген, черде барып ушту.
– Дарга! Дыңнаңар дарга. Бир серге чогул – деп, бир-ле кижи боску чарылгыже алгырды.
– Чүү дидир силер, хайырааты? – деп, Дакпай чөңгээлей берди.
– Даңзыда кирген бир серге чок тур – диди.
– Аш ырым кирбеңер. Алырын алдыңар, ам болзун. Бир сергени мен өлүрүп чидим. Ол сергениң эъдин мээң бо хырнымдан уштуп алыңар, хайыраатылар –депкеш, Дакпай акый саргыл карактарын тырыкыландыр көргүлээш, аскырлаштыр киштей каапты.
– Өлүрүп чигген сергең дуюун бастыр, ашак. Бисти саадатпа – деп, Долдаш дарга дартагар сарыг сумказын чазыладыр часкады.
– Сергени мен өлүргеним шын. Сергени мен чээним шын. Ынчаарга Улуг-Аңчыны кым өлүргенил? Улуг-Аңчының боолаттырып каан чери кайдал? Тыва кижи азыраан малының эъдин чип чораан, мооң соңгаар-даа малының эъдин чиир. Тыва кижи кажан-даа кижи эъди чип чорбаан. Улуг-Аңчыны магачыннар өлүрген. Улуг-Аңчының ханын магачыннар ишкен. Улуг-Аңчының чүрээн магачыннар сыырыпкан. Менде буруу чок. Магачыннар буруулуг – деп, Дакпайның чүрээ хөөрей берген.
– Эзирик кижи болзуңза, моон ырап чору. Албыстыг кижи болзуңза, эмчиге эмнет – деп, Долдаш кыжаны берген.
– Мен үрелиг аскыр мен. Силер азымал аскырлар силер – депкеш, Дакпый акый аскырлаштыр киштегилеп, хеккилештир эдип, бугалаштыр бустагылап турган.
Дакпай акый идик-хевин уштуп каапкаш, эвеген чанагаш боду харны сүзүп маңнагылааш, ыткылаштыр ээрип турган.
– Албыстыг! – деп, Долдаш кыжырыпкан.
– Мен албыстыг-даа болгай мен аан. Сен чүү сен? Сен болза Улуг-Аңчыны япон шивишкин деп нүгүлдээн ёзулуг дайзын сен – деп, каттырып чугаалааш, Дакпай акый идик-хевин кедип алган.
– Хүлүңер! – деп, Долдаш дужааган.
Авам-ачамның кошкул-хөреңгизин хавырып келген кижилер Дакпай акыйның ийи холун ооргазынга так хүлээш, хавыртыпкан бир кодан мал-биле кады хөөкүйнү сүрүп чорупканнар.
Көк дээр. Чиңгир көк дээр.
Маңган ак Биче-Мөңгүн-Тайга көк дээрже бедип үне берген турган.
Авам ковайып келгеш, менден кужактаныпкан.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №14 2025 чылдың апрель 17