(Романдан эгелер)
Чедиги тоол
КОНТР УРУУ
Бакка бак улажыр дижир.
Чай шагны чылдың эң-не магалыг үези деп билип чораан мен. Ам мээң үлүг-хуумга ол чылдың чайы эң-не кударанчыг, эң-не халаптыг, эң-не бачыттыг чай болган.
Хараачыгай дээрге магалыг чайлаг болгай. Бир катап азыраан адам мени ушкарып алгаш, орук аайы-биле ол чайлагның чанынга келген. Сактырымга, аъдының аксын тырта каапкан. Караам уунга аът баглаажы көзүлген. Караам уунга адам-иемниң өөнүң орну көзүлген. Сактырымга, эрги кодан ол-ла хевээр турар болган. Элдеп чүве чүл дээрге, ол магалыг чайлаг Хараачыгайга өглер хонмас апарган. Өөвүстүң куруг орнун көрүп кааш, моорай берген мен. Кырган адам ынча дээр чораан. Чүвениң ужурун билип каапкаш, азыраан адам ол чурттан дүрген-не ырап чорупкан болган.
Бир миннип кээримге, азыраан адам мени кара сугга суп турар болган. Чүгээр апарган мен. Ооң соонда азыраан адам шорга кылып алгаш, мени хүннүң-хүннүң соок сугга каксып турган. Даларым читкен. Чугаам арай келдирзимээр. Эртениң-не азыраан ием мени чассыдып оттурар, шалың сүстүрер турган. Та үш хонган, та чеди хонган, оозун билбес мен. Сегий берген мен. Карактарым көскү апарган. Дылым дыртылбас апарган. Үнүм үнүп келген.
Бир билир чүвем болза, мен дыңнап турумда, азыраан адам-ием чүве чугаалашпас апарган. Мээң төрээн адам-ием дугайында хөк-даа дивес апарганнар. Бир катап өг чанынга өшкү саап оргаш, оларның элдептиг чугаазын дыңнаан мен.
– Чүнү-чүнү дыңнадың? – деп, азыраан авам айтырды.
– Дыңнавааным чүве дыңнадым, кадай. Контр чуртунга өг хондуруп болбас деп чугаа дыңнадым. Каяа-даа чоруурумга, контр уруу, контр чурту, контр аъды, контр оглу деп кижи аксынга эптешпес сөстер дыңналыр апарган, кара элдеп чүве. Бо уругнуң ада-иезиниң чайлаг чурту Хараачыгай ээнзирей берген. Алыс шынын алыр болза, ол дээрге кончуг аңчы, малчын кижиниң одар-белчиирлиг чайлаа болгай.
– Шын чоор бе? – деп, азыраан авам дадагалзай берди.
– Мен кажан чүве мегелеп чоржук мен. Дыңнааным чугаалап ор мен. Көргеним бадыткап ор мен – деп, азыраан адам ынча диди.
Шимээн бардылар. Мен бир бичии хууң долдур сүт тудуп алгаш, өгге кирип келдим. Кырган адам чолдак даңзазы-биле, кырган ием узун даңзазы-биле таакпылап олурлар. Олар дыка муңгараан шырайлыг. Арын-шырайын көөрүмге, бир-ле коргунчуг халап кээринден сестип олурганзыг.
– Сен ам мээң кылыр чүвелеримни дөгерезин кылыр болган-дыр сен. Назының чаш-даа болза, улуг кижиниң кылыр чүвезин кылып шыдаар апарган сен. Кыс кижиниң холу-биле кылыр чүвелерин кылыр апарган сен. Кыс кижи аваангыр болур – деп, кырган авам чагып орду.
Чай.
Төрээн адам-ием дириг чорда, чай кончуг узун кылдыр сагындырар. Ам дээрге бо чай чаңгыс хонук-биле дөмей болду. Кады ойнап чораан дуңмаларым улаануттааш, бүрүлгүлей берген. Ам мээң-биле кым-даа ойнавас, ынчангаш каргыштыг чай бооп турар. Дуңмаларым ол олчаан барган деп билип тур мен, ол хиреде ачам чедип келир, авам база чедип келир деп бодал сагыжымдан ыравас чораан.
Бакка бак улажыр дижир. Хар аккан соонда, Хартыгажык чиде берген. Ол ыттың кайнаар барганы билдинмес. Дамчыыр чугаа дыңналыр. Хартыгажык чайлаг чурт Хараачыгайга чеде бергеш, аът баглаажының дөзүнге чыдар апарган. Оон ам чүү болганыл?
Контрнуң ыды деп чугаа тараан. Контрнуң ыды эрги чуртун ээлеп чыдар. Контрнуң ыды от орнунче көрүп алгаш, кускуннап турар апарган. Контрнуң ыды чем ижип чорааны ыяш тавакты аңдара-дүңдере иткилеп, өгнүң эр ээзин манап чыдар апарган. Контрнуң ыды албыстаан деп чугаа база нептерээн. Бир чорумал кижи эрги болгаш ээн чайлаг Хараачыгайның чанынга келген дижир. Ол кижини бүрүн эргелиг кижи дижир, чүге ынча дээрин билбес мен. Ол кижини чажыт бижик бижиир кижи-даа дээр. Чоннуң дайзыннары болгу дег кижилерни ол кижи чогуур черже бижип дыңнадыр дижир. Ол кижиге удур чүве чугаалаар кижи бистиң черге турбаан дижир.
Бүрүн эргелиг кижи аъттың маңы-биле халдып оргаш:
– Контрнуң чурту! – деп алгырыпкаш, баглааш чанынга келген.
Хартыгажык хеп-хенертен тура халыырга, бүрүн эргелиг кижи аъдындан аңдарылган, ол хиреде узун-дынны салбаан дижир. Политиктиг серемчилелди дыңзыдар дээш, чүктеп чораан боозу-биле казыра дег кара Хартыганы хөме тутсупкан дижир.
Ээн чуртун ээлеп чыткан Хартыгажык баалык ажыр маңнап чорупкан.
Бүрүн эргелиг кижи база катап аъдын мунгаш:
– Контрнуң ыдын боолап кагдым! – диген.
Ооң соонда Хартыгажыкты азыраан адам сураглай берген. Аңчы кижиниң чүрээ часпас дижир. Авамның хөөрүнге чеде берген. Хартыгажык буянныг ээзиниң сөөлгү чыдынын таңныылдап чыдар болган. Ол хөөрнү Хартыгажык канчап тып алганы билдинмес. Бир болза буянныг ээзиниң сүнезини-биле ужурашкан болгу дег. Бир болза буянныг ээзиниң Кызыл-Хая суурдан үнген изин истеп чорааш, мөңге уйгузун удуп чыдар чевээн тып алган болгу дег. Контрнуң кадайының хөөрүн контрнуң ыды Хартыгажык кадарып чыдар деп тоолчургу чугаа бистиң черге дыргын тараан.
Азыраан адам Хертек Сүрүң кончуг кээргээчел кижи, ынчангаш Хартыгажыкты чанындыва элзедирге, чүгле кудуруун чайган дижир. Хартыгажык буянныг ээзиниң сөөлгү чыдынын кадарып чыдар. Бирде өрге, бирде тарбаган, бирде тоолай тудуп чип турган. Аалдардыва барбаан. Чер база кезивээн. Чаашкын чаап турган. Хартыгажык буянныг ээзиниң хөөрүн кадарып турда, дүне када бир өөр бөрүлер келген дижир. Хартыгажык буянныг ээзиниң хөөрүн камгалаар дээш, бөрүлер-биле хержип тургаш, амы-тынындан чарылган.
Чай.
Кыска чай.
Адам-иемниң допчу намдарында эң-не кыска чай, ыгланчыг чай, муңгаранчыг чай. Сактырымга, бистиң черге чылыг орандан ужуп келгеш, чайлаар куштар онча-менди. Сактырымга, бистиң черниң аң-меңи шуптузу онча-менди. Сактырымга, бистиң черден үнүп келир өң-баазын чечектери шуптузу онча-менди.
Сактырымга, чүгле мен багай салымга таварышкан бооп турар.
Шору угаан кире берген мен. Бо турар чырык өртемчейде мени карактап турар эриг баарлыг кижилер азыраан адам Сүрүң биле азыраан ием Хоюг бооп турлар. Олар мени уруг кылдыр азырап албаан чүве болза, Хартыгажык-биле кады авамның хөөрүн кадарып тургаш, аш бөрүлер аксынга кирер турган боор мен. Хөөкүй кырганнарның өөнге чурттап тургаш, кайда чүү бооп турарын шору билип алган мен, ол дээрге мээң караам чырыырынга кончуг дузалыг болган. Чүвени шору угааптар апарган мен.
Контрнуң когун үзүп деп чүве ол-дур. Ачамны дээди хемчег-биле боолап шииткен. Оол, кыс дуңмаларым улаануттан баргылаан. Күжүр ием улаануттан бир сегээш, база катап каданнааш, таалал болган. Мал-магандан өскүс анай безин артпаан. Кодан кадарчызы Хартыгажык авамның хөөрүн хайгаарап тургаш, бөрүлерге туттуруп каан. Адам-иемниң уксаа салгалындан чүгле мен артып калган. Эгел чааскаан арткан мен.
Чай.
Куурумчу чай.
Көк дээрниң адаанга кады ойнаар эштерим чок бооп арткан чайым. Бир эвес мен ужар турган болза, контрнуң төрел ызыгууру үзүлгени ол.
Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАН, Тываның улустуң чогаалчызы
“Шын” №17 2025 чылдың май 8