Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАН, Тываның улустуң чогаалчызы
Сески тоол
ТӨЛГЕМ
Күс дүшкен. Чүвениң агын, каразын шору ылгаптар апарган мен. Ынчан безин төрээн адамның канчап читкенин база төрээн иемниң хөөрү кайдазын билбес турган мен. Аңчы Сүрүңнүң чечен чугааларын болгаш ыткан тоолдарын шору доктаадып алган мен. Шевер угбай Хоюгбай мени идик-хеп даараарынга шымбай өөредип каан. Бот дугайты эки-ле билир чүвелерим ол. Кыс уруг мал-маган сааптар, идик-хеп даараптар, аъш-чем кылыптар болза-ла, кандыг-даа черге чурттап шыдаар деп кырганнардан дыңнап өстүм. Азыраан адам-ием мени эмин эрттир чассыдар, карбаң холдардан карактаар, кады өглерге безин хондурбас чорааннар.
Бир эртен оттуп келгеш, дыңнап чыдарымга, азыраан адам-ием аразында мынчаар чугаалажып, аяк шайын ижип ордулар.
– Кижиниң чаңгыс уруунга каш борбак мал-маган кадартып чоруурувуска кайын боор. Бистиң үе-шаавыста болза, кыс-даа кижи, оол-даа кижи үжүк-бижик чокка чурттап болур турган. Бис аан, кырган улус чежеге дээр элейтип чоруур бис. Чоткан-хат болурга, барып ужар. Дымаа-ханаа болурга, хажыылай бээр. Назынывыс хүн ажар угже чоокшулаан болгай. Чүү деп бодай-дыр сен, кадай?
– Кызывыстың хары каш ирги, кадай?
– Та. Та.
– Бо уругнуң хинин сен кескен ышкажык сен, канчап билбес сен?
– Ынчан сен аңнап чораан сен. Шегелей артка те-биле хүрежип турарың чыл чүве. Кончуг семис тениң эъдин аалга эккелчик сен. Бо уругнуң доюнга ирт эъдин, те эъдин катай-хаара чип турдувус чоп. Ам санап көр даан. Кайы чылын төрүттүнгенин тып эккел – деп, Хоюг ием чугаалаар болду.
– Уткан-дыр мен. Та кайы чылын те-биле хүрежип турдум ыйнаан. Шелегейге атканым тениң ийи мыйызындан сегирип алганым сактып ор мен, оон ыңай чүү болганын билбес-тир мен – деп, Сүрүң адам хаваанда дерин чеңи-биле чоттунду.
Хирезин бодаарымга, девидээн янзылыг.
– Коңчууңну але – деп, азыраан ием чемелеп кагды.
Бир кезек шимээн бардылар. Азыраткан адам-ием оон аразында маргыжа бердилер. Оларның чүү-даа дээнин орта дыңнаваан мен. Чүгле мени үжүк-бижик өөредир школага киирип каар дээш, кандыг-бир аргазын тып чадап органнар. Шынын сөглээрге, мээң үем-чергем уруглар школада кире берген, мен арай астыгып калган бооп турар. Азыраан ием мени өгден үндүрбезин бодап, бодунга эш кылып аарын бодап турган, ол хиреде мээң кедер идик-хевимни, шуглак-дөжээмни, ижер-чиир аъжым-чемимни шагда-ла белеткеп каан.
– Бодувустуң хеймер кызывыс болза, өгге артып каап болгай. Бо болза бак салымга таварышкан өг-бүлениң дың чаңгыс үре-садызы-дыр. Чүвениң кедизин бодаар херек, кадай. Бо уруг, бис дириг чорувуста, эртем-билиг чедип алзын – деп, Сүрүң адам чугаалай-дыр.
– Бо чаш амытанны эш-өөрү ылгай бербес ирги бе? Өскээр сөс эдиптим. Хостуг эргелиг улустарның ажы-төлү бо уругну ыялай бербес ирги бе? Ок балыы чоорту эттинер дижир. Сөс балыы назын-биле калыр дижир – деп, Хоюг ием чугаалады.
– Мен актыг кижи болгай мен, кадай. Бо үрен мээң адым-сывымда чүве болгай. Кижи болганга-ла кыстыг мен деп чугаалап чоруур кижи мен, мээң оомну бо черниң даргалары шупту билир. Бо уругну кым-даа базынмас, кым-даа куду көрбес, кым-даа кончувас – деп, адазынган адам шиитпирлиг чугаалады.
Ол эртен чаңгыс-ла багай чүве болза адам-иемниң мээң төрүттүнген чылым билип чадааш, аразында бакташканы болур. Оон ыңай оларның менден чүве чажырып чугаалаарындан аңгыда, бир-ле чүведен сестип турар аяны бар дээрзин чүрээм эндевес турган. Оларның чогум чүүден коргуп турарын бодаар харыым чок. Мен дыңнап турумда, олар черле алгышпастар. Мени бир-ле чердиве чорудар дээш, оларның баш бурунгаар белеткенип турганын билзе-даа, чүге ынчап турарын база айтырбаан мен, харын-даа хөк бодап турган мен. Бир-бир бодаарымга, мени ашакка бээринге белеткеп турганзыг болган.
Азыраан адам Сүрүң дээрге тоолдар ыдар, солун төөгүлер чугаалаар, солуннар номчуур кижи. Боду номчуур, бижиир кылдыр өөренип алган. Азыраан ием черден үнер үнүштерни, эм оъттарны шуптузун билир. Аңнарның назы-харын ыяк билир. Мал аймааның назынын ылгап билир. Азыраткан адам-ием өөнге тургаш, дыка кайгамчык чүвелер билип алган мен.
Мээң төрүмел угааным шорузун олар билип алган, ооң дугайында чүве чугаалавастар. Мени эртемниг кижи кылып аарын бодап алганнар. Школага баарга, үем-чергем оолдар, кыстар-биле кады ойнаар деп билип турган мен. Ойнаксаарым кедергей. Чаш дуңмаларымдан чарылгаш, ойнаксаар апарган боор мен. Хамыктың мурнунда ойнаар, ооң соонда башкының айыткан чүвезин билип алырын бодап турдум. Бо дээрге мээң сагыжым-дыр. Азыраткан адам-иемниң сагыжы болза угаан киир өөреткеш, ооң соонда өглеп кааш, кады-кожа чурттаар күзелдиг турган.
– Школага хүлээп алыр ирги бе? – деп, азыраан адам чөгенди.
Өгге солуннар кээрге, азыраан адам боду номчуур кижи, ынчангаш мени база солун, чагаа кыйгырарынга шымбай өөредип каан, ол хиреде чүве бижип билбес турдум. Ачамның чугаазында тыва сөстерден аңгы, кадагааты сөстер бо-ла дыңналыр, оларны кончуг тода адаар турган. Ол-ла даштыкы сөстерни сымыранып чоруур мен, шынын сөглээрге, алыс утказын кайын билир ийик мен.
– Тур, уруум. Шай сооду – деп, кырган ием чассыңнады эргелетти.
Тура халааш, өг чанында кара сугга чунуп каапкаш, кирип келдим. Шайлап алдым. Өшкү, хой саарынга белеткенип, ыяш хууң сегирип алдым. Даштын ыт ээре берди. Ачам үне болду. Азыраткан адам-иемниң болгаш Улуг-Мөңгүн-Тайга, Биче-Мөңгүн-Тайга чонунуң кончуг хүндүлээри кырган халдып келди. Олар ак хавактыг доруг аъдын баглаашка баглап кагды. Улуг кижилер өгже кире берди. Эртен эрте бистиң өөвүске халдып келген кижиниң адын-сывын кара чажымдан дыңнаан болгаш билир мен. Иргит Дондук оглу Коңгар дээр. Бистиң черниң чону оларның адын дорт адавас, хүндүлеп ойзур, Улуг-Хам, Ак-Баштыг хам, Холурааш дижирлер.
Улуг-Хамны көрүп кааш, ачамның оларның дугайында чугаалап чораан төөгүлүг чугааларын дораан сактып келдим. Конгур-Хам кончуг аныяанда Хомду дайынынга киришкен. Ынчан ол чээрби беш харлыг турган дижир. Чогум каш харлыын билбес мен. Улу чылдыг кижи дээр чораан. Улуг-Хам ада ызыгуурундан тура Дээр уктуг хам дижир. Улуг-Хам илби-шиди кылыр, кызыдып каан изиг хаарыылды чылгаптар, иштиндиве боо-биле боолаттырыптар, улустуң черде каапкан чүвелерин дүжүр хамнаптар, чарын салыр, хуваанак салыр, ижинниг аваларны чиигедип божудар чымчак холдуг тудугжу, янзы-бүрү эмнерни боду кылып алыр хам дээр чораан.
Кижи тыны алыр кижи деп авамның оларның дугайында бир чугаазын база сактып келдим. Бир катап, авамның улуг оглу ижин иштинге чорда, ол хамны ачам хооп эккелген. Ол хам доораланы берген үренни чыдынынче киир суйбапкан дижир чүве. Ол оол дуңмамны Улуг-Хам божутканын караам-биле көрген мен. Мен буянныг хамны дораан таныдым. Олар мени танываан ышкаш болду.
Улуг улустуң чугаазын кончуг дыңнаксаар кижи мен. Ам канчаар, улуг кижилер өгге чугаалажып, шайлап олурда, биче назылыг кижилер оларның чоогунга турбас болгай. Кажарлапкан мен. Өг чанынга өшкү, хойну саап тургаш, улуг кижилерниң чугаазының чүгле чаңгызын дыңнаан мен. Ол мындыг хөктүг чүве.
– Уруувустуң хар-назынын билбейн тур бис – деп, авам чугаалады.
– Уруувус Улу чылында төрүттүнген – деп, ачам аяар чугаалады.
– Аа! Сактып ор мен. Мээң оглум Успун-Доржу тос-тостуң соогунда думчуун сыктырган. Ол болза Күске чыл чүве. Чаа төрениң чыл санаар ёзузунда болза, 1924 чылдың төнчүзү чүве. Улу чылы дээрге 1928 чыл болгу дег – деп, Улуг-Хам чугаалаар болду.
Шимээн барды. Улуг кижилер таакпылажып, шөлээн шайлап олурлар. Холурааш хам бистиң өөвүске келгеш, чүгле ховар чүвелер айтырар, сүмележир, дугуржур кижи чораан. Бодунуң бодалын чүгле ачамга илередир болгаш кижи-ле болганга бүзүревес апарган дээр. Кырганнарның солун чугаазын дыңнаар дээш, кара өжегээр өг чанынга сааным саап тур мен.
– Бистиң бо уруувустуң келир үези кандыг болур ирги? Хуваанактан салып берип көрүңерем – деп, ачам чалбарып диледи.
– Хуваанак, чарын салырын хораан чүве болгай – диди.
– Өске-башка кижи эвес силер – деп, ачам чугаалады.
– Сылдыс төлгезин салып көрейн – диди.
База катап шимээн барды. Хирезин бодаарымга, Холурааш хам хуваанаан сала берди. Кедергей ыржым. Чүгле оттуг кезек дазыраар.
Улуг-Хам чугаалап эгеледи.
– Урууңар Улу чылдыг кижи-дир. Арай ажынчак боор. Улуг дужаалдыг кижилерге безин удур туржу бээр-дир. Урууңарга чүвениң шынын чугаалаар кижи ховар болур. Кончуг берге салымныг төл-дүр. Дүне-даа, хүндүс-даа тамчык көрбес бүдүштүг төл-дүр. Күске, Чылан, Мечи, Дагаа чылында төрүттүнген кижилер-биле харылзажыр болза, чоруу чогунгур төл-дүр. Хаван, Хой, Аът, Пар, Улу чылдыг кижилер-биле бодамчалыг болур төл-дүр. Ыт чылдыг кижилер-биле чоруу чогувас амытан-дыр. Алыс хандыр чугаалаар болза, назынның үш эргилдезин үзе чурттаары берге төл-дүр. Хөөкүйнүң салымы ындыг төл-дүр. Идегел база бар-дыр. Бо уруг назынның үш дугаар эргилдезинде Ыт чылды ажып эртер чүве болза, узун назылыг төл-дүр.
– Ол кайы чыл ирги? – деп, ачам айтырды.
– Ол болган болза 1946 база 1958 чылдар иргин эңер.
– Өршээ, хайыракан! – деп, авам чалбарып кагды.
– Кортпаңар. Кортпаңар. Мээң бо төлгемге бүзүрээш чоор силер. Бо дээрге хувискаалчы кижилерниң хоруп кааны чүве-дир. Эрги шагның куурумчу төлгези ышкажыл. Бо чыл Тоолай чылы-дыр, урууңар школага кирерин-не кирер кижи-дир. Хөөкүйнүң эртем чедип аар оруун дозар кижилер бар хире-дир. Ча-чаа. Мээң чугаамга бүзүрээн бир-даа херээ чок. Улу чылдыг уруг-дур, 1953 чылда Чылан чылды эртип аары берге төл-дүр. Өршээзин! – деп, Улуг-Хам чугаазын доосту.
Мелегейим ол-дур. Ол хамның чугаазын дыңнааш, баштай сүртеп турдум, ооң соонда кижи каткызы келир болду. Чаагай бодалдар сагыжымны сергедип келген. Школага баар мен. Өөренир мен. Кады ойнаар өөрлүг болур мен. Эртем чедип алыр мен. Башкы болур мен. Бо-ла Биче-Мөңгүн-Тайга баарында Кызыл-Хаяга доктаар мен, башкылап ажылдаар мен. Өглүг-баштыг болур мен. Оолдарлыг болур мен, олар төрээн адамның изин истээрлер. Кыстарлыг болур мен, олар төрээн авамның изин истээрлер. Баштайгы шалыңны алгаш, азыраан адам-иемге белек садып бээр мен. Азыраан адамга таакпы, хөйлең, сапык идиктер садып бээр мен. Азыраан иемге шай, хөнек, шаажаң садып бээр мен. Аас-кежиин көөр салым-чол меңээ турар.
Кырганнар каттырышты.
Мээң сагыжым ажый берген.
Төлгечи Холурааш хам мээң чурттап эртер оруумну азыраткан адам-иемге айтып берген. Оларның төлгези шын болурун, меге болурун салым-чолум шала чоорту көргүзүптер.
Хертек Сүрүңмаа уруу Өшкү деп ат-биле школага кирген күзүм бүгү назынымда уттундурбас. Мөген-Бүренниң эге чада школазы. Чаңгыс эр башкы. Чүс ажыг сургуулдар. Алдан ажыг оолдар. Дөртен ажыг уруглар. Башкының адын Монгуш Шактар дээр. Азыраан адам-биле таныш кижи чораан. Чөөн-Хемчик районнуң Хөндергей сумузу чурттуг кижи дээр. Кызылга башкының түр сургуулун азы курузун дооскаш, Биче-Мөңгүн-Тайгага башкылап келген дижир. Солун номчуткан. Дазырадып каапкан мен. Утказын айтырды. Билбээн мен. Мээң бодалым болза дүрген номчаан кижи шыырак болгу дег. Чаржынчыым ол ыйнаан.
– Урууңар ийи дугаар класска баар. Солун номчуп билир кижи-дир. Бир ай болгаш, кээп турар силер – деп, школа башкызы ачамга чугаалады.
Ол та чүм ыйнаан, ачамның холундан так туттунупкаш, ыглай берген мен. Азыраан ием өөн сактып кээримге, дүрген-не чаныксаам кээр.
– Болгаан. Сенден биче уруглар безин өөренип турар ышкажыл. Эки кызып өөрен, уруум. Дуңмалары көрүп турда, улуг кыс апарган кижи ыглавас чоор. Эртем-билигниң эмдик аъдын эзертеп мунар, уруум! – деп, азыраан адам мени көгүдүп сургааш, школага арттырып каан.
Бир ай хире болдум. Бир эртен Шактар башкы мээң адымны кызыл самбырага бижип кагды. Эки чурумнуг, эки өөренир болгаш аалындыва чанаттавас сургуул оолдарның, уругларның аттары бар болгулаан. Кара самбыра, кызыл самбыра школаның эң көскү черинге – эжик аксынга турган.
Бир хүн шугум чыскаалы болган. Эң узун кижи шууштур чыскаалган сургуулдарның бажынга туруп аар, эң чолдак кижи адаанга туруп аар чүве чораан. Шынап-ла, шугум ышкаш, саң дорт чыскаалыр. Ынчан бис ийи каът кылдыр чыскаалган боор бис. Кыс уругларның бажынга мен турган мен. Башкы сургуулдарын ончалаан. Он беш оол, чеди кыс дургуннаан болган. Чурумнуг сургуулдарны башкы шаңнады. Мени орус чогаалчы Александр Сергеевич Пушкинниң "Капитан уруу" деп ному-биле шаңнады. Амыраарымны канчаар ону! Өрү шурап турдум.
* * *
Холурааш хам хенертен келгеш, хенертен чоруй барган. Азыраан адам-ием ол хамга эмин эрттир бүзүрээр кырганнар болган. Мен ол дүне дыка таалап удаан мен.
Дүш.
Кара элдептиг дүш.
Удуп чыткаш, бир-ле суурга чеде берген мен. Бодумнуң бодалым болза азыраан адам-ием чанымдан ыравас, оларның чанынга чурттаар, оларга дузалажыр. Бир миннип келиримге, ак тоннуг, ак бөрттүг турар мен. Сактырымга, холумда бир-ле чүве тудуп алган мен. Кержек хаайлыг, оттук хаайлыг, улуг хаайлыг танывазым кижи мени ажылга киирип алган болгаш эмнер аттарын айтып берип турар. Сактырымга, эмнелге чери, чүге дээрге думчуумга эмнер чыды кээп турар, орун кырында бир аарыг кадай база чыдар.
Дүш.
Элдептиг дүш.
Ыт чылында төрүттүнген, ол болза 1922 чылда төрүттүнген, чылан карактыг Чылан-Карак деп кижи бистиң эмнелге черинге кээп турар апарган. Ол эмнелгеде ажылдап турар кижилерниң намдарын хынап турар, дыка чиктиг болгаш харын-даа тоолзуг. Та чүм ыйнаан, Холурааш хамның мээң салым-чолумну хуваанактап төлгелээнин база катап сактып келдим. Чылан чылында төрүттүнген кижи бо уругнуң чажыт дайзыны болур диген хам чүве. Оон ыңай назынның үш үезин эртип аарын ол хам база чугаалап олурган. Он үш хар, ол дээрге назынның баштайгы үези. Чээрби беш хар-назынның ийи дугаар эргилдези эртип турары ол. 37 харга чедир дээрге кижи назынның үш дугаар эргилдезин эртип турары ол дижир. Мен черле канчап үжен чеди хар четпес кижи мен, ол хам мегелеп турган боор, дүжүмде ынчаар бодандым.
Чылан.
Шокар чылан.
Чылан карактыг Чылан-Карак, ыт чылдыг кижи мени боосталай берди. Тыныжым кыскалааш, оттуп келдим. Өгде чыдыр мен.
Чурукту интернеттен алган.
«Шын» №18 2025 чылдың май 15