Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАН, Тываның улустуң чогаалчызы
Тоску тоол
ШКОЛАДАН ҮНДҮРТКЕНИМ
Уруглар дазылгазы аңгы турган. Чазып ор мен. Уруглар чурттаар бир борбак бажың турган. Кежээниң-не чаг лаа кыпсып алгаш, "Капитан уруун" эгезинден эгелээш сөөлгү арнынга чедир шээжи-биле билир апарган мен. Черле ынчаш чүве доктаадырым кончуг. Азыраан адам Сүрүңмааның узун тоолун чаңгыс дыңнааш, ол олчаан сактып аар турган мен.
– Өшкү, сени келир чылын Кызыл-Мажалык бадырар мен. Барыын-Хемчик кожууннуң төвүнге чедирер мен. Улаштыр өөренир сен. Өөренир чүвеге сундулуг дуңмай-дыр сен. Бир ай ажыр өөренгеш, эге чада школазын дооскан хире-дир сен. Мурнай үнген кулакты соңнай үнген мыйыс эртер болгай. Сен кедизинде баргаш, менден артык эртем-билиглиг боор сен – деп, Шактар башкы мактаар чорду.
Башкымның хей-аът киирген сөзүн дыңнааш, улам-улам номчуттунар апарган мен, чүге дээрге санның болгаш тыва дылдың онаалгаларын класстан үнмейн чыткаш-ла, күүседип кааптар мен. Ойнаар болгаш номчуттунар шаг-үем хүннүң-не бар турган, ынчангаш бир чамдыкта идик-хеви орлуп, өөк-маагы үстү берген дуңмаларымга дузалажып, даараныр турдум. Улаштыр өөренир, сан башкызы болур мен деп бодал чай кадында-ла сагыжымга кирип келир апарган.
Бир катап Мөген-Бүрен сумузунуң аревэчи аныяктарының нам кежигүннериниң база идепкейлиг кижилериниң каттышкан хуралы болган. Бистиң школага даңны атсы хуралдааннар. Сөөлзүредир билип каан мен. Ол дүшкүүрлүг хуралга "Шын" болгаш "Хостуг арат" солуннарга парлаттынгылаан ТАР-ның Онза ажык судунуң шииткел доктаалын номчуп танышкан. Революстуг серемчилелди дыңзыдарын чугаалашкан. Арат чоннуң өжээнниг дайзыннары контрреволюстуг Данчай, Чүрмит-Дажы, Хемчик-оол, Суңгар-оол, Бириңлей, Лопсаң сугларны адып шииткенинден бээр бир чыл болган дижирлер. Оон ыңай Мөген-Бүрен сумуда контрреволюстуг идегеттерниң ажы-төлү, ха-дуңмазы бар болза, оларның когун үзер, дазылындан тура тыртып узуткаар деп дугурушкан.
Дал дүъш. Повар акый туң этси берди. Туң эдерге, доп-дораан үне халааш, турар черлеринге туруптарын башкы шагда-ла айтып берген. Мен тура халааш, турар черимге туруп алдым. База катап шугум чыскаалы болду. Чүнү-ле чугаалаар ирги деп манагзынып тур мен.
Мөген-Бүрен сумузунуң баштаңчы даргалары-биле кады Шактар башкы мурнувуска кылаштап келди.
– Ачаң ады кым ийик? – диди.
– Хертек Сүрүң – дидим.
– Аваң ады кым ийик? – диди.
– Хертек Хоюг – дидим.
– Адың кымыл? – диди.
– Хертек Өшкү – дидим.
Мөген-Бүрен сумузунуң удуртукчу даргалары аразында бир-ле чүве үрүңейнчип сымырашты. Бирде Шактар башкыдыва, бирде менче хыйыртап көргүлээр. Ол даргаларның аажылап турарының кадыг-шириини дээрге үскүлешкен сарлык бугаларынга дөмей. Башкымны көөрүмге, чудаан молдургажык ышкаш, ал-бодумну сактырымга, чуртта калган аскак анай дег болдум.
– Үстүү-Ыйматы чурттуг Хертек Сүрүңнү болаа кавыда кым танывас боор. Ажы-төлү шагда улгаткылаан, өглүг-баштыг болгай. Сүрүң биле Хоюг канчап чээрби харлыг апарган болдулар. Мегелеп тур сен. Кымның угу дээрзин билир мен. Сен болза контрнуң уруу-дур сен. Сээң адаңны дээди хемчег-биле шииткен. Сээң адаң боолаттырып каан. Сээң адаң япон дайынзырак идегеттерниң шивишкини. Бо турган ачылыг-буянныг Мөңгүн-Тайганы япон каргыстарга садыптар деп турган. Сээң адаң дээрге арат чоннуң дайзыны идегет-тир. Ачаң адын чоп чажырган сен? Сени бээр кым эккелгенил? Кым сени школада киирип кааныл? Кыс уруг чүве мегелеп чораанын кым дыңнааныл? Хостуг эргелиг араттарның ажы-төлүнүң аразынга сээң бир хонукта безин турар эргең чок – деп, нам үүрүнүң даргазы Доңгак Долдаш чыккыладыр болду.
– Аңчы Сүрүңнүң уруу мен – депкен мен.
– Сээң чүве чугаалаар эргең чок. Сенден кым-даа дуза дилевес. Сен болза чаа тудар чуртталганы тудар кижилерниң эртем-билиг чедип аарынга шаптык чедирер бугу-дур сен. Эш Шактар! Контр сидиин школага кым эккелген чүвел, таптыг харыылап тур – деп, Доңгак Долдаш күткүдү.
– Ачам эккелген – депкен болган мен.
Чүве чугаалавас деп тургаш, сөс эдипкен болган мен.
– Сеңээ кым сөс берген чүвел? Бо кончуг кулугурнуң аксын сарыг кидис-биле бөөшкүннеп кагза! Эш Шактар! Чүү дидим? Ижин-кара чокка чугаалап тур – дигеш, Доңгак Долдаш сарыг булгаар сумказын суйбагылааш, карактарын чидиди көргүледи.
– Тергиин өөренир уруг – деп чоруй, Шактар башкы харлыга берди.
Ол даргалар башкының борбак бажыңындан үнүп келгенин девин көрген кижи мен. Дугуржуп алган чүвезин ол башкы, чыскаалган сургуулдар мурнунга туруп алгаш, уттуп алган хире. Чок-ла болза мени кээргээш, бижип алган дужаалын номчуурундан дидинмээн болгу дег. Башкымның эриннери бырлаңайнып турган, ону таан утпас мен. Хамык сургуулдар даргаларже көрүнмейн, чүгле мени кайгааш турупканнар. Ыржым болгаш коргунчуг.
– Демин бижип алган дужаалды номчувут. Дүргедеп көр, эш Шактар! – деп, Доңгак Долдаш туразында чаңнаар болду.
– Өшкү дээрге сургуулдарның тергиини – депкеш, Шактар башкының үнү читкеш, холдары сириңейни берди.
Сактырымга, карааның чажы бүлдеңейни бергензиг.
Долдаш дарга үзе кирди:
– Кежегези черде сөөртүнүп турар уругну школадан хөөглеп үндүрер. Бо уруг аңгы дайзынының уруу, арат чоннуң өжээнниг дайзынының уруу-дур, боолаттырып шииткен шивишкин идегеттиң сыскындызы-дыр. Чоннуң дайзынының когун үзе узуткаар сорулгалыг бис. Дайзынның дазылын тура тыртып тургаш, көктүг-шыктыг Тыва чуртундан арыглаар сорулгалыг бис. Чоннуң дайзынының алган кадайы, ажы-төлү болгаш ха-дуңмалары бистиң аравыска турбас ужурлуг. Бо турган, кежегези черде дөжелип турар уруг бо хүнден эгелээш Мөген-Бүрен школазындан үндүрткен. Кады бижээн дужаалывыс ужур-утказы шак-ла ындыг ийик бе?
– Өшкү! – депкеш, Шактар башкы улуг тынды.
Чүнүң ужурундан ол башкы мээң адым адааш, мөгүдеп турганын ынчан кайын билир ийик мен. Өөреникчизинге башкызы ынакшып болур бе? Билбес мен. Шактар башкы меңээ бир-ле бодалдыг турган боор деп ам-даа каразып чоруур мен. Өөредилге чылы төнзүн, кады сургуулдап чоруур бис деп чугаазы база бар турган, оозун бодаарга, меңээ черле сагыштыг турган. Билир-ле чүвем, менден үш хар улуг турган башкы чүве. Ынчан он чеди харлыг турган мен. Хайыраан чалыы назынымны! Сактыр-дыр мен. Ол үеде Мөген-Бүрен школазынга Шактар башкы-биле чажыт оолдар база турган. Үениң байдалы ындыг турган чүве ыйнаан.
– Айтырыг бар бе? – деп, Долдаш Доңгак хүлүмзүрдү.
– Кайнаар баар кижи мен? – депкен мен.
– Кайыын келчик сен, ынаар чоруй бар – диди.
– Орайтаан-дыр. Хонуп ап болур бе? – дидим.
– Школа девискээринге чаңгыс шак-даа турар эргең чок – деп, Долдаш Доңгак күчүүргеп кагды.
Чыскаалган сургуулдар тарай берген. Мээң чанымче кым-даа чагдавады. Мени кым-даа кел диведи. Кааң хүндүс сагыжым караңгылап келген. Долдаш баштаан даргалар баглагылап каан аъттарынче базып чоруптулар.
Үстүү-Ыйматыга чедир үжен ажыг километр. Дүне када канчап ынаар баарыл? Бөрүлерге таварышса, халап болгай. Дүрген-не Хоюг авам, Сүрүң адам өөндүве чоруксай берген мен. Бо турган чырык өртемчейде ол кырганнардан артык эргим болгаш эриг баарлыг кижилер чок ышкаш сагындырып келген. Артып калган күш-хүнезинимни, шары чонаа дөжээмни каапкан мен. Башкымның меңээ хайырлааны "Капитан уруу" деп номун хойлап алган мен. Эжим-өөрүм эңдерик, ынчалза-даа мени кээргээр кижи чок болган. Школа-интернат улуг, ынчалза-даа чаңгыс хондур хоргадаптар черим чок болган.
Казанак бажың азыынга чаштынып тур мен. Дамчыыр чугаа ёзугаар бүрүн эргелиг кижи дээр, чогум ады-сывы Доңгак аъттыг өөрүнден чарылгаш, Шактар башкының чанынга халдып келди. База-ла чыккыладыр чугаалай берди:
– Сагындырып тур мен. Бо болза хостуг эргелиг араттарның ажы-төлү чыглыр чер-дир. Бо школага моон соңгаар чаңгыс-даа контр оглу, контр уруу туруп болбас эвеспе. Сагындырып тур мен. Нам кежигүннери, аревэ кежигүннери база башкы кижи аңгының дайзыннарын актыг кижилерден ылгап билир херек. Дем мээң барааным көргеш, ыңай болган кижини таныыр силер бе? Танывас силер? Ол болза Иргит Коңгур деп хам чүве. Ам адын будап чоруур. Улуг-Хам деп ат дыңназыңза, ол хам деп билиңер. Дыңнап көрүңер, башкы. Холурааш деп ат дыңназыңза, база ол хам деп билиңер. Ол хамның оглу бар. Ону база билип ал. Адын уттуптум. Сактып келдим. Успун-Доржу дээр, ол база школага турар, чурттаар, өөренир эргези чок, чүге дээрге хам кижиниң оглу болгай. Феодал идегеттерниң, бай ызыгууртаннарның, лама, хам чорааннарның ажы-төлү бир дөмей. Оларның школага кээп өөренир эргези чок. Оон ыңай билип алыр херек. Силер болза бо черниң көскү караа, дыыңгыр кулаа болур ужурлуг силер. Сактып келдим. Кошкул-хөреңгизин хавыртып чораан база эргезин казыттырып чораан кижилерниң ажы-төлү бо ыдыктыг черниң чоогунга чоокшулап болбас. Ызыгуурлуг хам чораан дээш, Иргит Коңгур хөреңгизин база хавыртып чораандан аңгыда, хоойлу ёзугаар аар үндүтке база онааттырып чораан болдур ийин. Политиктиг серемчилелди кошкадып болбас – дээш, дарга аъдының аскын шеле соккаш, кызыл сөөскен кымчызы-биле саарынче дарс кылдыр каккаш, өөрүнүң соонче челзип чорупту.
Башкы ойнап турган сургуулдарынче чорупту.
Мен бажың азыында хоруп тур мен.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №19 2025 чылдың май 22