“ТУВИНСКАЯ ПРАВДА” – 100 ЧЫЛ ОЮ
Фото-чурукта хуулгаазын чүүл бар. Ону тырттырган фотограф амыдырал-чуртталгага карак чивеш аразында болган чүүлдү фото-чурукка кажан кезээде доктаадыптар. Ол дээрге кижиниң карааның көрүжү, хүлүмзүрүү, өөрүшкүзү...
Фото-чурукта дүлгээзинниг чүүл бар. Ында канчаар үнгенин кижи көрүксээр, көргеш магадаар, өске кижилерге бодунуң чуруун көргүзүксээр... Хөй чылдар эрте бергенде, назылап кыраанда-даа, ол чуруктан бодунуң аныяк овур-хевирин көөр. Эрткен-барган амыдырал-чуртталгазын, душкан, ужурашкан, найыралдашкан, ынакшааны кижилерни сактыр...
Боттарының фото-чуруктарын көргеш, кижилер өөрүй бээр, муңгараар кылдыр тырттырар фотографтар эвээш. Холунда фотоаппаратты ажыглап, чүгле чүрээ-биле тырттырган фотографтың чуруктары кижилерниң сагыш-сеткилин уярадып, дүвүредип болур.
Кижилерни, амыдырал-чуртталганы, ажыл-херектерни ынчаар тырттырып шыдаар фотографтарның бирээзи “Тувинская правда” солунга фотокорреспондентилеп ажылдап чораан Никандрович. Кады ажылдап чораан эштери Владимир Савиныхты ынчаар хүндүлеп адап чоруурлар. Хөй-хөй кижилерниң овур-хевирин, сагыш-сеткилиниң байдалын, кылган ажыл-херээн холунда фотоаппараттың дузазы-биле чүрээниң ханызындан тырттырып чураан кижи Владимир Никандрович.
Владимир Савиных 1938 чылдың январь айның 23-түң хүнүнде Омск хоорайның чоок-кавызында суурга төрүттүнген. Элээди үезинде, 14 харлыында, Владимир чурук тырттырарынга хандыкшый берген. Элээн каш мергежилдерни шиңгээдип ап, ажылдап чоруурга-даа, чурук тырттырары ооң амыдырал-чуртталгазында кол ажыл-херек апарган. Омск хоорайга бодунуң фотолабораториязын дерип алгаш, тус черниң солун-сеткүүлдеринге фотокорреспондентилеп ажылдап турган.
«Земля сибирская, дальневосточная» сеткүүлге ажылдап турган эжи, Тываже сургакчылап чорааш келгеш, Тыва деп онза чараш агаар-бойдустуг чер бар-дыр, ында үнүп турар “Тувинская правда” деп солунга фотокорреспондент херек-тир, ынаар ажылдап чорувут деп чугаалаан. Тыва деп чараш черге кезек када чурттап, ында ол солунга түр када ажылдаптар-дыр деп шиитпирлээш, “Тувинская правда” солуннуң кол редактору Маслов-биле харылзажырга, Василий Лаврентьевич аңаа алдын-мөңгүн дег акша-төгерик-даа, чаг иштинде бүүрек дег амыдырал-даа аазаваан. Ынчалза-даа ажылга хүлээп алыр мен деп чугаалаан. Кызылга чедип келгеш, “Тувинская правда” солунга ажылдап, редакцияның ниити чуртталга бажыңында бичии өрээлчигешке чурттап турган. Шак-ла ынчаар Никандрович бүгү назынында Тывага артып каан. Кайгамчык чараш агаар-бойдустуг орандан чоруур бодал безин ооң сагыжынга кирбээн.
Эки шынарлыг чуруктар тырттырарынга херек чаа хевирниң фотоаппараттарын садып алыр деп, “Тувинская правданың” кол редакторундан дилээрге, Никандровичиге алдың-мөңгүн аазаваан чүве болганда, Василий Лаврентьевич “Смена” фотоаппаратты садып алгаш, тырттырып чоруп тур даан” — деп каар. “Смена” дээрге бедик мергежилдиг фотокорреспондентилерниң ажылдаар аппарады эвес, чурук тырттырарынга чаа-ла хандыкшып эгелээн кижилерниң ажыглаар фотоаппарады-дыр. Ынчангаш эки шынарлыг болгаш аар өртектиг фотоаппараттарны Никандрович бодунуң акшазы-биле садып ап чораан. Эң-не бедик мергежилдиг фотографтар ажыглаар «Никон д3с» фотоаппараттың өртээ эргилээн “иномарка” өртээ хире-даа болза, Владимир Никандрович ылап-ла тергиин мергежилдиг фотограф болгаш, ол фотоаппаратты база садып алган.
Фотокорреспондентилеп ажылдап келген үезинде, а ол дээрге ооң барык бүгү назыны, Никандрович Тываның шупту девискээрин кезип каапкан. Ооң барбаан-четпээн булуңу республикада чок деп чугаалап болур. Тожунуң шыргай арга-арыглары, эрес-кашпагай ивилери, кайгамчык чараш хөл Азас, Мөңгүн-Тайганың шыпшык бажында меңгилер, түрлүг-сүрлүг сарлыктар, тоолзуг Хиндиктиг-Хөл дээш Тываның кайгамчыктыг агаар-бойдузун, дириг амытаннарын тырттырып, оларның ээлери ивижилерниң, сарлыкчыларның, малчыннарның, тараажыларның овур-хевирин Владимир Савиных чүрээ-биле чуруп каан дизе, хөөредиг чок.
Тываның эң бай өнчүзү мал-маган-на болгай. Оларны тырттырып тургаш, Владимир Никандрович озал-ондакка таваржып, кемдээр-кергээр чыгыы таварылгалар болгулаан. Мөңгүн-Тайганың кадыр-берт бедиинге оолдуг кыс сарлыкты чараштыр чурукка тырттырып алыр дээш, ону ол-бо талазындан тырттырып чоруп турда, сарлык оглун хопталааш, үзер дээш халдай бээрге, оон частырар дээш, кадыр ийни куду дукпурланып баткаш, хол-будун сыйып ал часкан. Ынчалза-даа Никандрович дупкурланып бадып чыткаш, тырттырган чуруунга сарлык ылап-ла сүрлүг-түрлүг, бойдус чаяаган дүрзү-хевири ол-ла хевээр чуруттунган. Фото-чуруктар делгелгелеринге чогум-на ол чурук көрүкчүлерниң сонуургалын хаара туткан, чаңгыс эвес шаңнал-макталды Владимир Никандровичиге чаалап берген.
“Тувинская правда” солуннуң хоочун фотокорреспондентизи Владимир Савиныхтың чогаадыкчы ажылы, Тывага фото-журналистиканы хөгжүдеринге киирген улуг үлүг-хуузу бедии-биле үнелеттинген. Ол Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, Тыва Республиканың “Шылгараңгай күш-ажыл дээш” деп медалы, Тыва Республиканың Ордени, Россияның Журналистер эвилелиниң “Профессионал ниитилелдиң мурнунга ачы-хавыяазы” хүндүлел хөрек демдээ-биле шаңнаткан.
Фотокорреспондент Владимир Савиныхтың тырттырган, “Тувинская правда” солунга үндүрген чуруктары бо солуннуң номчукчуларынга кончуг эргим. Олар боттарының, эш-өөрүнүң, кылган ажылын, бүдүрген үүле-херээн ол чуруктардан көрүп, чурукту тырттырган фотокорреспондентиниң адын сонуургап номчуп чоруурлар. Ол дээрге ооң чогаадыкчы, чурукчу фотограф ажылынга эң-не бедик үнелел, шаңнал-мактал деп Никандрович санап чоруур.
Амир МИНАЕВ.
Авторнуң болгаш Владимир САВИНЫХТЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №41 2024 чылдың июнь 5
