Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Озвучка выделенного текста
Настройки
Обычная версия
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы
(видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию
Настройки Обычная версия
Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы (видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию

Чүс чыл төөгүлүг, бурунгаар хөгжүлделиг

23 июня 2023
36

РОССИЯНЫӉ САӉ-ХӨӨ ЯАМЫЗЫНЫӉ КОНТРОЛЬ-РЕВИЗИЯ ОРГАННАРЫ ТУРГУСТУНГАНЫНДАН БЭЭР БО ЧЫЛЫН 100 ЧЫЛ ОЮН ДЕМДЕГЛЕП ТУРАР.

Күрүнени тургузарынга болгаш ону хөгжүдеринге Күрүнениӊ саӊ-хөө контролю быжыг чөленгииш болган дээрзин төөгү бадыткаан.
Тывага контроль-ревизия албаны 1944 чылда, Тыва Арат Республиканыӊ ССРЭ-ниӊ составынга кирген соонда, тургустунган деп санап турар.

Ооӊ мурнунда күрүнениӊ акша-хөреӊгизин, материалдыг кежик-байлаан болгаш чарыгдалын учеттаар ажыл-херекти ТАР-ныӊ Министрлер Чөвүлелиниӊ чанында Күрүне контролюнуӊ комиссиязы күүседип турган. Ук органныӊ тургустунган төөгүзү Россияныӊ контроль-ревизия органнарыныӊ төөгүзү-биле холбашкан. Чүге дизе Совет Россияныӊ деткимчези-биле 1921 чылда тургустунган аныяк Тыва Арат Республиканыӊ эрге-чагырга органнарын РСФСР-ниӊ органнары-биле дөмейлештир кылып турган.

Чижээ, ТАР-ныӊ дээди эрге-чагырга органы дээрге Улуг Хурал, ол Советтер Съездизи-биле дөмей. Улуг Хуралдарныӊ аразынга Биче Хурал ажылдап турган, ол Төп күүсекчи комитетке дөмей болур. Шак ынчаар тургускан органнарныӊ бирээзи — эрткен чүс чылдыӊ 30 чылдарында тургустунган ТАР-ныӊ Министрлер Чөвүлелиниӊ чанында Күрүне контролюнуӊ комиссиязы. Ону архив документилери бадыткап херечилеп турар.

Күрүне контролюнуӊ комиссиязыныӊ составынга кол контролёр деп албан-дужаалды бадылаан. А ревизия биле хыналда кылырынга улусчу контролёрларны хаара туткан. Аныяк күрүнениӊ удуртулгазыныӊ чалааны-биле ССРЭ-ден чедип келгеш, аӊгы-аӊгы адырларга ажылдап турган хамаатыларны контролёрлар аразынга киирген.
Кожуун бүрүзүнге бир контролёрну томуйлаан, ол Күрүне контролюнуӊ комиссиязынга чагыртыр турган.

Тыва Арат Республиканыӊ күрүне өнчү-хөреӊгизин, материалдыг үнелиг чүүлдерин учеттаары, ону кадагалап шыгжаан байдалын, үстүнде хөреӊгиниӊ болгаш үнелиг чүүлдериниӊ чарыгдалын хынаары болгаш оларны отчеттаары дээрге, Күрүне контролюнуӊ комиссиязыныӊ хүлээлгелиг ажыл-албаны болуп турган.

Оон аӊгыда, акша чарыгдалыныӊ документилерин, сметаларын, материалдыг үнелиг чүүлдерниӊ наряд бижиин хынаар талазы-биле контрольду баш бурунгаар чорудуп турган.

ТАР-ныӊ контролёрлары амгы үениӊ саӊ-хөө контрольдаар органнары ышкаш шинчилээр аргаларны ажыглап турган дээрзин демдеглээри чугула. Ынчангы үеде оларныӊ илередип турган хажыдыышкыннары амгы үеде база чугула болуп артпышаан. Чижээ, херек кырында бар материалдыг үнелиг эт-хөреӊгиниӊ бухгалтер учедунда бижээн медээлерге дүүшпейн баары. Ол ышкаш акша-хөреӊги башкарар хүлээлгелиг кижиниӊ кылган хажыдыышкыннары.

КОЛ ХЫНАКЧЫ — КОНТРОЛЕР-РЕВИЗОР
1944 чылдыӊ ноябрьда, Тыва Арат Республика ССРЭ-ниӊ составынга кирген соонда, Тыва Областыӊ саӊ-хөө килдизинге контроль-ревизия эргелелин тургускан.

1956 чылда Совет Эвилелиниӊ республикаларыныӊ эрге-ажыктарын калбартканы-биле холбаштыр шупту республикаларга Саӊ-хөө яамылары, ооӊ иштинге контроль-ревизия эргелелдери ажылдап эгелээн.

РСФСР-ниӊ Саӊ-хөө яамызыныӊ Тыва АССР-де контроль-ревизия эргелелинге Кол контролёр-ревизорнуӊ аппарадын тургускан. Оон улуг-улуг кожууннарга болгаш Кызыл хоорайга эргелелдиӊ контролер-ревизору деп албан-дужаалдарны бадылааш, Төп аппаратка ажылдаар улустуӊ штадын көвүдеткен.

1976 чылда РСФСР-ниӊ Саӊ-хөө яамызыныӊ Тыва АССР-де Кол контролёр-ревизорнуӊ аппарады 13 кижи составтыг апарган.

РЕВИЗИЯНЫӉ ТҮӉНЕЛИ БАГАЙ БОЛУРГА…
Республиканыӊ 15 кожуунунга болгаш Кызыл хоорайга ийи чылда чүгле чаӊгыс ревизия эрттирип турган. Районнуӊ күүсекчи комитединиӊ килдизинге ниити ревизияны, Көдээ совет бюджединге аӊгы ревизияны албан кылыр.

Ведомствонуӊ ревизорлары-биле кады Тыва АССРниӊ Саӊ-хөө яамызыныӊ специалистери кожууннарга комплекстиг ревизияларны эрттирип турган. Улус депутаттарыныӊ район совединиӊ күүсекчи комитеди материалдарын ревизияга көргүзүп турган. Ревизияныӊ түӊнелдерин райсоветтиӊ күүсекчи комитединиӊ калбак хуралынга сайгарып көргеш, буруудаан кижилерниӊ материалдыг тала-биле хемчээн ап, албан-дужаалындан хостап-даа турган.
Күрүне хөреӊгизин оорлааны дээш буруудаан кижилерниӊ өнчү-хөреӊгизин хавыргаш, хосталгазын казып шиидип турган. «Коммунистиг күш-ажыл бүдүрүлгези» деп адын дүжүргеш, удуртукчуларны болгаш ажылчыннарны Коммунистиг партияныӊ одуруундан үндүргүлээн.

ХӨГЖҮЛДЕНИӉ ТӨӨГҮЛҮГ ОРУУ-БИЛЕ

ССРЭ-ниӊ саӊ-хөө яамызыныӊ контроль-ревизия органнарыныӊ системазы чедиишкинниг ажылдавышаан, бюджет хөреӊгизин болгаш күрүнениӊ өнчү-хөреӊгизиниӊ ажыглап турарыныӊ талазы-биле контрольду чорудуп келген.

ССРЭ буурап дүшкен соонда, күрүне башкарылгазы биле экономиканыӊ тургузуу дөзүнден өскерилген төлээде, контроль-ревизия албанын сайзырадырынга чаа аргалар негеттинип келген.
Россия Федерациязыныӊ күрүнениӊ иштики саӊ-хөөзүн контрольдаар чери кылдыр саӊ-хөө бюджет надзорунуӊ органын тургускан.
1998 чылда ССРЭ-ниӊ Саӊ-хөө яамызыныӊ контроль-ревизия эргелелин РФ-тиӊ Саӊ-хөө яамызынга Күрүнениӊ саӊ-хөөзүн контрольдаар болгаш аудит чорудар департамент кылдыр эде адаан. Тус-тус черлерде контроль-ревизия органнарын база шак ынчаар эде тургускан.
Россияныӊ Саӊ-хөө яамызыныӊ Тыва Республикада Контроль-ревизия эргелелиниӊ аппарады бот-тускайлаӊ эрге-байдалдыг юридиктиг чер кылдыр аӊгыланып, Россия Федерациязыныӊ Саӊ-хөө яамызыныӊ Тыва Республикада контроль-ревизия эргелели деп аттыг апарган. Ол үелерде контроль-ревизия органнарынга күрүне хөреӊгизин ажыглаарын контрольдаар талазы-биле элээн күштүг эргелерни берген.
Үе чаӊгыс черде турбас болганда, контроль-ревизия органнары хөгжүлдениӊ дараазында кезээнче шилчээн. 2004 чылда административтиг реформа соонда ук эргелелди Саӊ-хөө бюджет надзорунуӊ федералдыг албаны (Росфиннадзор) кылдыр эде тургускан. Бистиӊ республикавыстыӊ девискээринге Росфиннадзорнуӊ ажыл-чорудулгазын Россияныӊ Саӊ-хөө бюджет надзорунуӊ федералдыг албаныныӊ Тыва Республикада девискээр эргелели күүседип турган.
Саӊ-хөө бюджет адырында контроль-надзор ажылын болгаш федералдыг күүсекчи эрге-чагырга органнарыныӊ ажылын экижидер сорулга-биле 2016 чылдыӊ февраль 2-де Президентиниӊ Чарлыы ёзугаар Росфиннадзорну дүжүргеш, саӊ-хөө бюджет контрольдаар ажылды Федералдыг казначейство албанынга дамчыдып берген. Саң-хөө бюджет контрольдаар ажылды үзүктелдирбейн, Росфиннадзорга ажылдап турган кадрларны хынап, оларны ажылынга арттырып алыр деп даалганы чурттуӊ удуртулгазы берген.

АМГЫ ҮЕНИӉ РЕВИЗОРУ ДЕП КЫМЫЛ?

Амгы үеде казначейлер биле ревизорларны каттыштырганыныӊ ачызында күрүнениӊ саӊ-хөөзүнге контрольду чаа ёзу-биле чорудуп турар. Чүс чыл төөгүлүг үеде ажыглап келген эӊ-не эки чүүлдерин арттырып алгаш, Федералдыг казначействонуӊ аргаларын болгаш технологияларын немээн.

Саӊ-хөө бюджет контролюнуӊ дүрүмнери, аргалары өскерилген. Ол ышкаш чедимчелиг ажылдаары-биле хөй хыналдалар орнунга, саӊ-хөө бюджет адырынга хажыдыышкыннар болдурбас дээш, сагындырыглар бээр кылдыр негелделерни өскерткен.

Амгы үениӊ ревизорлары дээрге саӊ-хөө талазы-биле сүмелекчи-дир, ооӊ ажылы, чүнү-даа мурнай, хажыдыышкыннар болдурбазынче угланган. Бөгүнгү ревизорнуӊ ажылчын чепсээ хөй санныг программалар болгаш информастыг системалар-дыр.

«ЭЛЕКТРОННУГ БЮДЖЕТ» — АЖЫГЛАЛДА

Хынаар объектилерге үргүлчү мониторинг эрттирип турары-биле холбаштыр кандыг-бир айыылдыг угланыышкынны тодарадыр система база чедиишкинниг ажыглаттынып турар. Объектини хынаарда, үени болгаш кадрларны чөптүг ажыглаары-биле шилилге кылыр. Ооӊ түӊнелинде контрольдуӊ шынары экижээн болгаш чедимчелиг апарган.
2020 чылда Федералдыг казначействонуӊ эӊ-не эки практикаларынга даянып, РФ-тиӊ Чазаа контроль ажыл-чорудулгазыныӊ федералдыг стандарттарын ажылдап кылгаш, бадылаан. Күрүнениӊ (муниципалитеттиӊ) иштики саӊ-хөөзүн контрольдаарда, планнаашкын чадаларын чурумчударда, хыналда хемчеглерни организастаарда, ооӊ түӊнелин боттандырарда, отчет белеткээрде, федералдыг стандарт ёзугаар кылыр.

Күрүнениӊ (муниципалитеттиӊ) саӊ-хөөзүнге иштики контроль чорудар аргаларны чаӊгыс аайлаарынга, ревизорларныӊ иштики организастыг ажылдарын автоматчыдарынга дузалыг болган.

2022 чылда ревизорларныӊ иштики организастыг ажылын автоматчыдары-биле «Электроннуг бюджет» ГИИС саӊ-хөө контролюнуӊ иштики системазын ажыглалга киирген. Ук иштики системада чорудар контрольдуӊ планнаашкынындан эгелээш, отчет кылырынга чедир болур-чогуур шупту операцияларны кылып турар. Ол стандарт ёзугаар иштики ажылдарны кылырынга, бүрүн эргелерлиг ажыл-хүлээлгезин күүседиринге болгаш ооӊ көскү болурунга, статистиктиг медээлерге даянып, информацияны анализтээринге аргаларны берип турар.

Амгы үеде Федералдыг казначействонуӊ контроль-ревизия ажылы херек кырында хоойлу-дүрүм, хөй чылдарныӊ арга-дуржулгазы болгаш информастыг технологиялар деп үш кол ожукка даянып алгаш, бодунуӊ хөгжүлдезиниӊ эӊ-не солун кезээн эртип турар.

Тыва Республикада Федералдыг казначейство эргелели.
Р. ДЕМЧИК очулдурган.
"Шын" №44 2023 чылдың июнь 17