Эрткен чүс чылдың 80 чылдарының эгезинде “Коммунизмниң Херели” совхозка партком секретарынга соңгуттургаш, совет ажыл-агыйның янзы-бүрү адырларында ажылдап чоруур чымыштыг иштиң онзагай маадырларындан хөйнү өөренип чорааным уттундурбас.
Бо чылдың декабрь 15-те улуг өгбевис Чолапаа Опай уруу Оюн мугур 100 харлаан. Күртүлүг деп черге бөдүүн араттың өг-бүлезинге төрүттүнген кижи-ле болгай. Улуг-Биче Чаргыларга, Догаан даанга, Межегейниң шынаазынга ойнап өскен.
Өгбевис күш-ажылчы базымнарын МЧАЭ, колхоз-совхозка ажылдап, кодан-суурларны тутчуп, сууржуң амыдыралче киреринге төрел чонун, эш-өөрүн эвилелдеп, аныяктарның мурнуку одуруунга бот-үлегерин көргүзүп чораанын улуу-биле өөрүп дыңнаанывыс меңээ улуг шаңнал. Бо хүннерде ол Хову-Аксының хоочуннар бажыңында чурттап олурар. Улус-чону, көвей уруг-дарыы чеде бээрге, биеэде дег хол-биле даараныр машиназы-биле дааранып олурар. Артында-ла көстүк кедер эвес. Телефонун дыңнап, смс-теп бижээн чүүлүн номчуп база шыдаар. Улусту дегийт-ле үнүнден танып кааптар. Аалчыларының шагда чок калган өгбелерин сактып, чанында олурар ышкаш чугааланы бергилээр. Чамдыкта аныяктар оон корга-даа бээр-ле.
Шору кыс апарган үезинде Межегейде чайлагга хой кадарып, кыргып, эш-өөрү-биле алаактан каттап, хемге эштип, ойнап чораанын сактып, дүүн чаа болган ышкаш чугаалап олурар угбамның чарт угаанын, эрткен үезин тодаргай сактып органын сонуургадым.
– Ол үеде чайлаг аалдарынга сургакчылаан даргалар кээр, чон-биле ужуражыр, улустуң культурлуг, эртем-билигге, бижикке өөредилгезин сонуургаар чүве. Аныяктар, бис, аңаа киржип-даа турган бис. Бичии уруг-дарыгны улуг улус чугаазы дыңнавас чоор, барыңар дээш чорудуптар, ынчалза-даа бичии тенек улус өгнүң хана баарынга ойбак үттен бакылап, дыңнаалап турар бис.
Бир катап аалдарга улуг дарга келген. Ол дээрге 1936 чылдың орай чайынының хүнү-ле хевирлиг. Бистиң өөвүске доктаап, шай ижип, ажыл- агыйын чугаалашканнар.
Мени авам шайдан чылыдып эккел дээш, чадырже айбылаарга, амырааш, изиткен шайымны доңгууга кудуп алгаш, халып олурумда, авам меңээ удур келгеш, доңгууда шайымны боду алгаш: “Сен бичии кижи бээр келбе” – дээш, өгже кире берди. Элээн болганда өгден даргалар үнүп эгеледилер. Мен өгже чоокшулап келгеш тур мен. Узун дурт сынныг, ак шырайлыг, орус хептиг кижи мени көргеш, бажым суйбааш, менче чымчак кылдыр көргеш, шала хүлүмзүрүп чоруй эртип чыда, холумга бир чүвени салыпкаш барды. Оозу чигир-конфет болду. Уруглар-биле амырап үлежип чиген бис.
Ырак эвесте машина турган, олче кортпайн канчап чагдаар мен. Демги дарганың орус дылда чугааланып турганын дыңнааш, дыка сонуургап турганымны сактыр мен. Ол келген даргалар чораан соонда, авамдан дораан айтырган мен. “Кым деп дарга кээп чорду” – дээримге, авам мени кончуй аарак: “Херекке туралыг сен аан, алаакта дарган кырган- ачаңның улуг дарга оглу-дур, Данчай дээр”– дигеш, мени:– Бызааларың барып көр» – дээш, ойладыпкан чүве.
Чааскаан чорааш, Данчай дарга орус хептиг, орустаары база адаарганчыг деп сагыжымга артып калган.
Ол үеде шылгараңгай күрүне ажылдакчызы чораан, актыг черге нүгүлдедип, контр дирткен бистиң алдарлыг өгбевисти көрген, бо үеде чүс харлаан кырган-ававыска ужуражып, оларның солун төөгүлүг чугаазын бижидип алыр аас-кежиктиг болганымга дыка өөрээн мен.
Ада-чурттуң Улуг дайынының берге чылдарында фронтуга дузаламчы кылдыр Оюннар кожуунундан белек кылдыр 400 баш чылгыны Абаканче бир ай иштинде сүрүп, орук ара малды семиртип, хакас чуртунга кээрге, суурларның тараа-быдаазынче малдарны киирбезин кызып, дозуп чордувус деп сагынды. Онча-менди сүрүп чедиргеш, санажып, акша-хөреңгилиг улус бараан-сараан садып алгаш, дедир чанып турдувус. Ол дээрге 1943 чыл үези, орус дыл шоолуг-ла билбес, акша-төгериктиң үне-санын-даа эки билбес турган бис. Шору тывалаар хакас кижи бисти эвилең-ээлдек хүлээп, эдерткеш, садыг-саймаа-даа кылчып бээр турду.
Чылдың 4 үезинде көжүп, малдан халбактанып чораан бис. Чазын Улуг-Хемниң дожу эривээнде, чазаглап, күзүн дош туруптарга, кыштагже көжер. Чайын Межегейге чайлааш, малывыстың дүгүн кыргып, семиртип чораан бис.
Ачавысты Оюн уктуг Опай дээр, улустуң чаңгыс оглу кижи. Ававыс муң кара хойлуг Мундургу кырган-ачайның чаңгыс кызы чораан. Бис шупту 13 кижи чораан бис, ам мен чааскаан назылап артым. Кады төрээннерим сактып келгеш, күрүнеге үре-түңнелдиг, шаңнал-макталдыг ажылдап чораанывысты чоргаарал-биле сактып, чонувуска хүндүткелдиг болганывыска өөрүүр мен. Мээң кады төрээннерим база-ла узун назылааннар. Чамдыкта чүге-ле чааскаан артып калган кижи боор мен деп муңгарай-даа бээр-дир мен.
Улуг өгбевис кады-кожа чурттап чораан төрел аймаан, хонаш чурттарын эки сактыр. Хөй мал-маган азырап чораан кырганнары орденниг Аваан- оол кырган-ачай фронтуга 104 аът бергеш, ТАР ордени-биле шаңнаткан. Дажый-оол, Көкей, Чырындай дарган, Ензактар дөрт турган (Кара, Сарыг, мөге, ужудукчу), Хөөрем-Сарыг ирей, Данзыннар (Кара, Дарган), Куңгаа-Сайын, Удумбара, Содуй- оол, Балчый-оол, Сүүкей, Көк- оол ирей, Чагар-оол акый дээш шуптузун ончалап-ла эгелээр. Бо акый деп, азы кырган дээш, чанында олурар дириг улус-биле чугаалажып олурган ышкаш сактып чугаалаар. Ол төрелдериниң хөгжүмге ойнап, ырлаарын, мөге-шыыраан кайгаар.Сиген кезер өйде аалга шупту келгеш, малдың чиир сигенин кезип бергеш, арлы бээрлер.
Аныяк чоруур шаанда совхозтуң мурнакчы малчыны, соцчарыштың каш дакпыр тиилекчилери. Үргүлчү-ле кыс аныяк хураганнар азырап чораан.
1982 чылдың түңнелдери-биле тиилекчи малчын дээш улуг хана шагы-биле шаңнатканын чоргаарал-биле чугаалап, ол улуг шактың бо хүнге чедир ажылдап турарын кайгап, көргүзүп олурду.
Хөрээн каастаан күрүне шаңналдары: “Күш-ажылдың хоочуну” медаль, Георгий Жуковтуң 100 харлаанынга, Тиилелгениң 50, 60 чыл болган юбилейлиг медальдар, Тываның Россияга каттышканының 100 чыл юбилейиниң медалы, соцчарыштың тиилекчизи деп ылгавыр демдектер, ТР-ниң Дээди Хуралының Хүндүлел бижии дээш баар болду.
Өгбевис анаа черле олурар эвес. Бис чедип кээривиске, хол-биле даараныр машинада дааранып олурду. Оозун мээң-биле кады кыраан эдилелим дээр.
Кадыын айтырарга, шуптузу эки, аарыыр чүвем чок, буттарым безин тас дээш, олуруп алгаш, буттарын дискек караа чедир көдүргеш, чүстерим дагларга хой кадарып маңнап каапкан болгаш, ам-даа танцылаар деп, тура халып, кожаңнай-даа бээр. Келген чонунга экииргек, аъштыг-чемниг хөглүг кырган-авай бисти салыксавас, ол чурттап олурар албан черин дыка мактаар, ында ажылдап турар бүгү-ле албан-хаакчыттарынга өөрүп, күрүневис улуг назынныгларны мынчаар эки карактап, эмнеп, азырап турары бистиң аас-кежиивис. Россияның Президентизи Владимир Путинге төрүттүнген хүнү-биле байырын чедирип, чугаалап олурда сергек.
Элээн хөөрежип олурувуста, ус-шеверлер бөлгүмүнүң удуртукчузу келгеш, шагывыс келди ам барып ажылдаалыңар дээш, алгаш барды. Бис байырлажып, тыва ёзу сагып, “назын дилеп “ алдывыс.
Бистиң аалдап келгенивиске өөрүшкүзү хайнып, соодукчузундан сартыым-дыр дээш хапты дүптеп берди. Бүгү назынында ажыг сугну, кара таакпыны амзап-даа көрбээнин демдегледи. Бистиң өгбелеривис ол кара хүрүмден ырак чораанын бадыткап, ону аныяк-өскенивис сагып, эки чоруур болза деп йөрээп олурду.
Борис БАЛЧИЙ-ООЛ,
төрел дуңмазы, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы.
Чуруктарны интернеттен алган.
«Шын» №97 2023 чылдың декабрь 20
