Михаил ДУЮНГАР, Горький аттыг литература институдунуң доозукчузу.
Чунар-бажыӊныӊ изиг бузунга мага хандыр кирип алгаш, хеп уштур сериин өрээлче үнүп келген мен. Менден өске ында эъди-кежинден бус бурулаан чанагаш эрлер эӊдерик болду.
Кылаштаан уум-биле көгүлдүргей өӊнүг карактарыныӊ хавак кирбиктери мырай хар-хыраа дег агаргылап калган, азыг черде сандайда саадаан кырганныӊ чанынга олуруп алдым. Кожамныӊ назыны ушчок дөгүй берген кылдыр көзүлзе-даа, бажыныӊ дүгүн дөӊгүрертир кестирбээн, а харын шевергини хөлчок кылдыр таартып алган болду. Бичии оолдарныы дег, тейинде билдиртир-билдиртпес чавыс чирбээшчигештиг-даа.
Иштимде бо хире кырган кижи чунар-бажыӊнап, артында буска кирип чыдарын бодаарга, алыс кадыкшылы быжыг-дыр мооӊ кылдыр бодай каапкаш, оон айтырдым:
— Харыӊар каш чедип турарыл, кырган-ачай?
— Ушчок барган, оглум, ам тозаннап тур мен. Үе-чергелерим шагда ушкулаан. Менде ам чүү боор, чөнүк сөөкте, чүгле кызыл-дустаарым арткан көшкүн-дүр мен ийин – деп, кырган менче диштер чок кызыл аксын ажыда аарак хүлүмзүрдү.
Дурт-сыны шала бүшкүйүксеп, эът-ханы соолбурарып шылыттына берген-даа болза, кырганныӊ карактары аныяк шааныӊ эрес-шоваазын чидирбээн кылдыр меӊээ көзүлдүлер.
Ооӊ кадында ол меӊээ:
— Карактарым көөрү, кулактарым дыӊнаары ам-даа дегет, оглум — деп чугаалай каапты. Буттарым харын чагыртпастап бар чыдырлар дээр хөөннүг болду. Улуг өгбе кижини хүндүлээш, ат-сывын-даа айтырбаан мен.
Ол аразында олурган өрээливистиӊ чырыы ийи-үш удаа караңгылаш кылынгаш, катап чырый берди.
Мурнувуска серииттенип, аай-дедир кылаштап турган хып дээн аныяк назынныг тыва оол:
— ...мать чунар-бажыӊы өртээ аар хирезинде-ле, чырыын безин таптыг берип шыдавас, өлген өнээшкин ыттар-дыр моӊ – деп, баштайгы болгаш сөөлгү сөстерни ыыткыры кончуг арыг орустап чугаалай каапкаш, чунар өрээлче дүкпүртүнүп, сиӊмиртинип базып кире берди.
Чанымда олурган ирейим мээӊ шенээмден тырта каапкаш, бажын чайды:
— Өршээ-авыра, ол барасканныӊ аксындан үнүп турар сөстүӊ кончуун көрем, оглум. Ону дыӊнаан санымда-ла, куйга бажым адыяр-дыр ийин. Бо чолуктарныӊ аастарынга канчап эптежир сөзүл ол? Авазын, кыс чүвелерин бодавас азалар бе? Тыва дылывыста ындыг сөстерниӊ чогунга тейлеп чор мен. Авазын ынчаар каргап сөглээри дег бак бук, хүрүм кайда боор. Өске дылдыӊ бужар сөстерин чадай-чадай эткен херээ чүл? Сен оларны чаңгыс катап эдип көрген сен бе? Чок деп мени мегелеве. Аныяк-өскен силерниӊ көөргеттинер-ле чүвеӊер ол апарган. Мен ол сөстүӊ утказын бежен чыл бурунгаар билген ояар, ону кижи кускузундан дора чүдексинер чораан мен. Ак бажым бо-дур, оглум, аашкынып-даа болур мен. Бо назынымда ындыг бак сөс эдип, адым, аймаам бужартатпаан иреӊ боор мен.
Кырганныӊ ол чугаазынга сонуургалым улам хандыгып, бо сөске хамаарышкан бир солун болуушкунга ирей амыдыралында таварышкан-дыр кылдыр иштимде бодай каапкаш, ооң тургаш кылаштап чоруй баарындан корткан чүве дег, дораан-на айтырдым:
— Ол сөстү бир-ле дугаарында кымдан дыӊнап, утказын билип алганыӊар ол, кырган-ачай?
Кижим коваш кыннып, эде олуруп алгаш, таваары кончуг чугаалап эгеледи:
— 1946 чыл үези ол, оглум. Ынчан бистиӊ өглеривис амгы Туран хоорайныӊ бетинде хем унунда шыкчыгашка чайлаглап турган. Ол үеде Саян артындан Тываже шуушкан кижилер-ле эӊдерик. Чаа эрткен дайын соонда аш-чут, түрегдел көрген улустарныӊ чүгээр амыдырал дилеп кээп турганы ол. Аргажок кээргенчиг чүве болбас ийикпе, аът-тергезинде бар-ла үп-савын каап алган, боттары чаш уруг-дарыын холда туткан, ооӊ соондан элең-тендиӊ кылаштажып чоруур. Ол хөөкүйлерниӊ аштап, могап турганы-даа хөлчок боор. Орук дургаар аалдарга киргенде, карактары ожук-пашта, аъш-чемде-ле баар. Чамдыктары соктаан далганны кургагга-даа аксынче ура бээр. Аш улус уг-биле үстүг, эъттиг быдааны эмин эрттир ижипкеш, ишти-баары долгадып аарып, өг кыдыынга уё-човуурлуг дүгдүне бергеш, аал ээлериниӊ угаан-кудун үндүрген таварылгалар база турган.
Бир-ле хүн, шала орайтадыр, бистиң өглеривиске ийи элээди, бир холда туткан чаш төлдүг өг-бүле улус кээп доктаады. Аът-терге-даа чок, хөөкүйлер хол-даяӊ улус чораан. Оларны Туран ындында чайлаанда төреливис боор кижиниӊ чуржузу Бартаӊ эдертип эккелген. Эдертип-даа эвес, биске чедир үдеп чораан кижи-дир ийин. Ынчан тыва аалдар аразынга ындыг чурум тыптып келген. Аалынга доктааган улусту ашкарып-чемгергеш, дараазында аалга чедир үдеп каар, чүге дээрге демгилер баар орук-чириин орта билбес болгай. Бартаӊ орус дылды шору билир, кезек үе иштинде Кызылдыӊ бир албан черинге хелемечилеп-даа турган чүве.
Келген улузувус мээӊ өөмге хонганнар. Бартаӊ база мээӊ-биле хөөрежир дээш, дедир чанмайн барган. Чанар аалы-даа чок, угба-честезиниӊ өөнге үнүп-кирип турган бот эр чүве ийин. Дыл билир эвес мен. Бартаӊныӊ чугаазындан билгеним болза, бо хонуп чыдар кижилер барык Москва хоорай чоогундан үнген болганнар. Дайын-чааныӊ хай-халавы кижилерге кончуг-ла аар-берге түрегделди, шүүделди, ажыг-шүжүгнү чедирер-дир деп бодап чыткаш, удуп каан мен.
Хонган улузумну эртенинде дараазында аалдарга чедир дөгүдүп каар дээш, бир аът тергелеп алдым. Кожаларывыс өглерниӊ ээлери уруг-дарыын кужактап, четкилеп алган, бистиӊ өөвүске кылаштажып келгеннер. Чорук улузун сонуургап көөрлери ол-дур ийин.
Мээӊ өөм ишти чоруур улузун болгаш кожаларын аажок шайлаткан олур. Дөжек адаанга кевир салып каан ээгилиг хол-биле паш долдур быдаа база кылып каан.
Кижи дээрге өг сыӊмас – эжик аксындан бээр шыгырт кылдыр олурупкан. Быдаалаан кадайларныӊ чамдыктары ал-боттары, ажы-төлү-даа бораӊ-сараң кеттинген орук кижилерин көргеш: «Хөөкүйлерни, Кызыл кодага чедир ам-даа ырак болгай, канчап чедерлер ирги. Бичии чүвези база чөдүрүксеп чоруур, хайлыын ай» – деп аразында бижирежип олурлар.
А демги ийи киживис боттарыныӊ дылында чугаалажып, элээди уругларынга-ла шыжыгыксап орарлар хевирлиг.
Бартаӊ сөс бүрүзүн биске кайын очулдуруп бээр ийик. Черле тенексимээр, чылчырааш чаӊныг кижи болгаш, кыйыында олурган бот кадай-кыс Долума-биле ылчыӊнажыр дээш, эккелген улузунуӊ дугайында утту каапкан байдалдыг амытан ол. А Долума база ылчыӊ сөске харыы бербейн баар хире эвес кижилерниӊ бирээзи болбас ийикпе. Бот-борзуң эрлер суг көрүп каанда, хеп өттүр достайгылаан улуг эмиглерлиг хөрээ өгдейип, эъткир семис кызыл өӊнүг чаактары улам долбаӊналып, кайызыныӊ кандыг сөс эде кааптарын четтикпейн манап, ана, ындындан иттирип орар чүве.
Улгады берген кадайлар Долума биле Бартаӊныӊ ылчыӊынга таарзынмайн, оларже шала шириин, чемелексээн хөөннүг көрүп каап орар мындыг. А ол ийи кижизи оларныӊ ол «шииткелин-даа» херексээр, эскерер хире эвес. Ынчалза-даа күжүр кадайлар ол кем чок чаӊнаашкындан артык эпчок, харын-даа коргунчуг чүвени ам удавас дыӊнай бээрин кайын билирлер ийик.
Ол хайлыг таварылга мынчаар болган чүве. Дөгүдүр үдеп каар дээн улузумнуӊ элээди уругларын даштын тергемге олурткаш, өгже дедир кирип келдим. Ашак-кадайга: «Че, чоруп ораалыӊар» деп чугаалаар бодааным ол.
Херээжен кижи дөрде ширтек кырында чаш уруун ораап девидээн, а эр кижи ооӊ чанында хере теп туруп алган, аажок-ла хорадап чугааланган тур. Та чүнү чугаалап турар чүве. Чаӊгыс-ла эки дыӊнаан сөзүм, амгы оолдуӊ эткен сөзү. Эр кижиниӊ чугаа кадында-ла ону катап-катап адап турары-даа хөлчок ынчаш. Ол сөс өгде олурган өске кижилерниӊ кулактарынга база бир ылгалдыг, чиктиг дыӊналып, дыл-домак билбес улусту элдепсиндире бербес чүве бе.
Ашак-кадай уруун алгаш, үне бээри билек, чүък ужунда олурган Күдерек ашак:
— Ол эрниӊ ол бир «майт-мыйт» деп турар сөзү бар, чүү дээн домагыл аан ол, оол? – деп Бартаӊдан айтырды.
Бартаӊ ашактыӊ оозунга харыы кылдыр, бодунуӊ дыл билирин үнээргеткен-даа ышкаш, тоомча чок харыылай-дыр:
— Хи-хи-хи. Ону очулдуруптар болзумза, ойта барып ужар силер. Оон кедерезе, шуваганчыларныӊ баштары тазарып, ашактарныӊ кулактары дүшкүлеп каар. Назыныӊ иштинде ындыг сөс дыӊнаваан бодуӊ, ам ону дыӊнап алгаш чоор сен, кырган.
— Че, чиктииӊни, оол, кырган кижи дилег кылырга, ол канчап орарыӊ ол. Дыл билбес кижи сонуургааш-ла айтырды ыйнаан – деп, Күдерек ашактыӊ кадайы Бопуй угбай дооразындан тыртпарлай каапты.
— Чок-чок, черле хоржок мен, кырган-авай. Силерниӊ араӊарга чугаалаар хире эвес, багай сөс-түр ийин. Оон башка менде чүү боор – дигеш, Бартаӊ карманында таакпызын үжени берди.
Бопуй угбай бажыныӊ тейинде агбайыксап тургулап келген каш ак-бора дүктерин чазай аарак аткаар суйбавышаан:
— Ок-көдек, ок-көдек даадым, ындыг чүве бе ооӊ, оол – деп белиӊнээн-даа ышкаш, арта олурган боду бичии өгбеш кылынды.
Ол хире чугаа чоруп турда, дус аастыг, от-көс чаӊныг Долумаӊ кайын анаа дыӊнап олурар дээр сен. Бартаӊ хөөкүйнүӊ орус дыл билир мен деп чаӊгыс-ла менээргенип, көөргеттинип чоруур сонуургалынга дээй кааппас ийикпе.
Улуг ала-сарыг карактарын Долума олурганнарже эргилдир овуузуннуг шыпыраӊнады каапкаш, үнү безин бир янзы ыяӊгылыг кынны берген, Бартаӊны ол кыжыра-дыр:
— Че-че, ол хөөкүйнү хилинчектевеӊер даан. Кижиниӊ билбес чүвези-даа тургай-ла. Сөс-ле бүрүзүн кижи канчап шиңгээдип шыдаар боор, ара-аразындан ала-шокарлаар дээрден башка. Ындыг аа, Бартаӊ? Хи-хи-хи...
Бартаӊныӊ ол орта чым-сырт кынны бергенин эскерип кагдым. Ооӊ аккыр шырайлыг арны дораан-на, хола хөнек дашты дег, саргара хонуп, карактарыныӊ ындазында шириин, чидии кончуг апарды. Өгде олурган улустан ыыттаар кижи-даа чок.
Бичии болганда Бартаӊ Долумаже бажын хөөннүг-хөөн чок багайтыр эргилдирип, олче хыйыртай аарак көргеш, мынча дей-дир:
— Ол сөстү дыӊнаксаары кончуг үрен болза, бо орган кадай-кыстыӊ чүгле чааскаандырзынга чугаалап берейн.
Ынча дээш, ол чанында олурган Долуманыӊ бажын бодунче каӊдайы кончуг күш-биле чыыра тырткаш, кулаанга бир чүве сымыранды. Оозу сыйт-сыйт кылдыр каттырыпкаш, мойнунда Бартаӊныӊ кыскаштандыр туткан холдарын адыра идипти. Бартаӊ ол-ла уг-биле тура халааш, дашкаар үнүп чоруй барды.
Долума черле шыдаттынар эвес, адаанда олурган Бопуй угбай биле Чарашпай кадайга Бартаӊдан дыӊнаан чүвезин сымыраны каапкан. Бопуй угбай белиӊнээн уу-биле уунда ыыт чок шайлап, серт чок олурган ашаа Күдерекче холунда аяан шывавышаан, алгырып-ла үндү:
— Ой, чөнүк кырза, кырза даадым, дыӊнаксаан чүвеӊ ол бе? Ыӊай үнүп чор, кончуг шалыргай.
— Халаам халак, эшпи, алдыӊ, аксыӊ тырт. Тпук хайт, бужарын бужарын – деп, Долуманыӊ тырылчак семис быктын шымчый каапкаш, ыятканда ыдын кагар дээн ышкаш, Чарашпай кадай база сырбаш кыннып, кыйыында олурган сес хар үезинде бичии кызын хейде-ле үндүр ойладыпты.
Чаңгыс хемде чурттаан улус черле ындыг. Бир-ле талазындан бег-кунчуг, чок болза күдээ-кенээт апаар. Кадайлар аразында анаа эвес хөлзээшкин үнгенин эскерип кааш, Күдерек баштаан ашактар өгден чылбыртып үне бердилер. Даштын улузум манай берген боор дээш, мен база үнүп келдим.
Өг хөлегезинде диштерин чушкуп, шөлээдексеп олурган Бартаӊ терге чанынга кылаштап келгеш, меӊээ оожум мынча дей-дир:
— Күдерек ашактыӊ айтырып орган сөзүн бо эрниӊ аксындан дөө аалга чедир чеже-даа дыӊнаар сен. Кажан-бир дөмей-ле менден айтырар сен. Ынчангаш сеӊээ очулдуруп бээйн бе? Чүгле меӊээ хорадавас сен шүве.
Та ол канчаарым ол ийик, улустуӊ сонуургап турган чүвезин база бүдүү билип алыксап турганым ол ыйнаан, терге кырындан ээге-ээге, кулаамны кижимче чоокшуладып:
— Ынчал даан харын, дыл билбес кижи, чаӊгыс-даа болза, сөс-ле өөренип алгай мен – дидим.
Бартаң диттип чадаан чүве дег, кулаамга кезек изиг тынып ыыт чок тургаш, дыӊналыр-дыӊналбас сымыранып дүжүрдү. Шыны херек, күжүр төлүм, ол бук сөстү дыӊнааш, хөөкүй Бартаӊны холумда кымчым-биле улдаптар часкан мен. Сактырымга, мээӊ кырган иемни ынчаар сөглээн ышкаш болган. Көдүрүп эккелген холумну харын-даа мурнумда аъдымныӊ хокпазынче углай тудупкан мен. Ол күжүр араатан сырбаш кыннып, бурунгаар дап бергеш, дөӊ-дөстек өдек төккен черге тергениӊ дугуйларын хаккыладыр-хоккуладыр сөөртүп алгаш чорупкан.
Өгде артып калган кадайлар аразынга та чүү болган чүве, бир хая көрнүптеримге, олар шупту даштын үнгүлеп келген турлар. Бистиӊ соовусче көрүп алган, аастары-ла караӊнаар болганнар.
Ынчалза-даа Бопуй угбайныӊ:
— Аал-оранче бук эккел чыткан эр-дир оӊ, дүрген ыӊай ырат, ооӊну – деп шыжыккан сөстерин мүн-не дыӊнап четтигипкен мен.
Үдээн улузумну мен арт ажыр аалдыӊ өдээнче чүгле киирерин кииргеш, дедир тутсуп чаныпкан мен.
Бартаӊныӊ чугаалааны шын болган. Аакталыксап чоруур уруун аргалаан кадайын эр кижи орук дургаар демги сөс-биле кончуп келген.
Кулактарым оон ыӊай ону дыӊнаар арга чок болган. Ол сөстү дыӊнаан санымда-ла, хейде-ле багай аъдымныӊ хокпазын улдаар болган мен.
Кырган чугаазын ынчаар дооскаш, хөрээнде, эгиннеринде суг дамдылары дег кылаӊнашкан борбак-борбак дерлерин адыжыныӊ ишти-биле эъдинден дүжүр суйбай тудуп олур.
Мен оон ыӊай оон чүве-даа айтырбадым. Айтырар дээш-даа, чүнү айтырар боор. Кырган кижиниӊ сагыш-сеткилиниӊ човаа, дүвүрели, килеӊи, шииткели, чаш кижиниӊ аакталып ыглааны дег, меӊээ билдингир болган.
1994 чыл
“Шын” №26 2025 чылдың июль 10