ЧYРЕК азы Чүгүрүк буттар болгаш чүүл-бүрү идиктер дугайында тоожулал

Кызыл-Эник КУДАЖЫ

1.

Чүрек-Булак деп бичии кара хемниң унунга Чүрек-Доруг деп аъттыг, Чүрекпен деп семдер кара ыттыг Чүрек-Кадай деп шолалыг эне чурттап чораан.

Канчап ынчаар аайлажы бергени ол ийик, шуптузунуң аттары «чүрек» деп сөс-биле доңнашкан: кадайның-даа, черниң-даа, аъттың-даа, ыттың-даа. Бо төөгүге өске кижилер болгаш болуушкуннар база киржип турар, ынчалза-даа оларның ат-шолазы ындыг эвес, борта киирген ажыы база чок боор. Тоожунуң эгезинде үстүнде номчаанывыс дөрт аттың дугайында хензиг тайылбырдан киирип көрейн. Ынчап каар болза, номчукчуларга чедингир боор деп бодай-дыр мен. Кандыг-чүү-даа болза, кижиден эгелеп алыылыңар.

Чүрек-Кадайның шын ады Селикпаа чүве. Ол шагда-ла назылап кырый берген эне болгай. Ашаа Сандак-Ловуң, улуг лама-даа чорбаан, черле арай ламажыргыы кижи, шагда-ла, Тывага революция соонда, төре аралчып калган. Биче-бача судур номчуп чорааны-ла аргажок шын.

Эрги Тывага лама, хам кижилер кончуг чечен-мерген, аргалыг-мегелиг чораан. Сандак-Ловуң ындыг эвес, сомнап каан балды сывы дег, карададыр мунуп каан аът дег, хүнге кадыр октапкан алгы дег чуду-кара, сөспүргей бараскан. Хинчээ-ле ол, күскээр чайын чечек-чимис, оът-сиген быжа бээрге, оларны чыып тургаш, эм-таң кылыр, оларын чалаан кижилерге бергеш, ижер-тыртар борастап алыр. Кедерезе-ле, аалдар кезип чортар, хувискаалчылардан чаштынып номнаныр, улустуң үнелиг эт-севин-даа хайтадып ап чорбаан. Ооң эрте мөчүй бергени-биле оолдары «ачай» деп сөске чаңчыкпаан, боттарын даңгаар-ла «кадай оглу» дижир. Угаап көөрге, чүгле иелиг өскен болгаш, ындыглар ыйнаан.

Дун оол база турган — Байынды дээр. Оозу чажында-ла бүрлүп калган. Хүрээниң эң бичии өөреникчилерин байыңдылар дижир турган. Оон улуун Хуурак дээр. Хүрээниң ортумак сургуулдарын ынчаар адаар турган. Ол черле ламажыргыы адазының-на тыпкан аттары болбайн аан. Хуурак быктында улу дүрзүлүг улуг кызыл меңниг, мөге-шыырак эр кылдыр өзүп келген. Ынчалза-даа ол өгленир безин чай албайн чорааш, «аъдының бажы» хоя берген. Ам болза хей чүве-дир ийин, үжен чылдарның төнчүзүнде Тываның сумуларынга он шаа хонукта төнмес-батпас соңгулда хуралдары чоруп турда, назы четкен кижи ону херексевейн, аргаже ыяштап үне берген кижи-дир. Оон ээп кээрге, Хууракты соңгулдага удурланган «коондур» дээш, суму тергиилекчизи өөнүң чанында бичии кара-бажыңга шоочалап каан. Ийи-үш хонганда ону кожуунче бадырыпкан. «Кадай оглу» Хуурактың допчу намдары бо-ла-дыр, эзир-куш дег чалгын-чакпаланып орган эр, элезинче дүшкен дамды дег, эстип калган. Чүрек-Кадайның үш дугаар оглу — Кечил (хүрээ сургуулунуң доозукчуларын ынчаар адаар.) Ооң дурту-даа акызының майыынга кавыдавас, туразы-даа бичии эр болган, сыдым эвес, чеп-аргамчы, узун-дын эвес, бурундук. Ол акызы дег үжен чылдарда эвес, дөртен чылдарда ийи бут кырынга туруп келген. Хуурак «кадай оглу мен» деп домакты аксындан дүжүрбес чораан, Кечил ону дылынга эптештирип чадап каан. Адазы лама, акызы «коондур» дээш Кечилди школага албаан, аныяктар чыыштарынга-даа, аревэчилер хуралдарынга-даа, бижик бөлгүмнеринге-даа ону келдиртпес турган.

Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, чырык өртемчей кырында Кечил деп аттыг кижи чурттап чоруур бе дээрзи кымны-даа сонуургатпаан. Кечил аңаа таарышпайн, чааскаанзырап, узун дүнелерде уйгузу келбестеп, хилинчектенип, даржылып чораан. Кечил курт хавы туң иштинден чаза теп үне бээр эптиг үени манап шаг болган. Ындыг шак келбээн, бодап-бодап олурарга-даа, ындыг үе черле турбас. Селикпаа кадай дулгуяк арткан соонда, эң ылаңгыя улуг оглу туттуруп апарган хевээр мырыңай хагдынып калган. Аалдар кезивес, кожа өглерге безин барбас. Чылыг шагда төрел-дөргүлүнүң аалдарының ынаар хажыызынга бөдей өөн өпейтип алыр, соокта кыштаанга чааскаан олурар. Ооң ашаа черле ном-судур тудуп чораан болганындан, чүдүг-сүзүктеп чарылбаан. Кыжын чаңгыс өг апаргаш-ла, ыяш бурганын аптаpa кырынга олурткаш, баарынга чула кыпсып алыр. Шай, мүн хайындыргаш, ыяап-ла үндүр-киир, оңгаар-дескээр чажар, бар-чок аъш-чеминиң дээжилерин бурган баарынга тавыскалап салыр. Арат чон шажын-чүдүлгеден чарылган шак ол шагда Чүрек-Булактың оваадай тейиниң бажынга шагаа хүннеринде бо-ла саң салып каан болур азы чазын аалдар кыштаглардан хем унунче чазаглап кирип келгенде, суг унунда хараган үзүктеринде ак пөс кожааларындан чалама аскылап каан болгулаар. Кым ынчаар бүдүү тывызыктап турарыл? Билдинмес херек. Арбан-суму даргалары Селикпаага-ла каразып каарлар. Ооң төрел-дөргүлүнүң аразында намның, аревэниң кижилери база бар, олар кырган угбазын камгалааш, чүрээ хейлиг кадай-дыр ийин дижирлер. Ооң-на уламындан Селикпаага Чүрек-Кадай деп шола чыпшына берген. Назы-хары дөгээн тудум, Селикпаа деп ат шуут уттундурган. Шынында, Чүрек-Кадай олаа кавыда эң арыг-силиг дээн херээжен кижилерниң бирээзи чораан.

Өөнүң ишти кезээде шиник чыдар, бүгү чүве эмге-сескелиг, ширтектерни аштап каан, дөжектерни кактап каан, аяк-шынакты кылайты чуп каан болур. Бүгү хер-херексел турар черлерлиг. Чүрек-Кадайның арны ак, мынчага сыгыглар чок, ол шаажаң дег ак шырайны кара чаштар, кара карактар хаажылаан. Аныяанда чараш чораан херээжен кижиниң бүгү демдектери ында: арнының кежи чуга, эриннери шевер, шишсимээр думчуунда эскит чок, үш-буттааш ийи чара өрүп алган чажында чаңгыс-даа ак дүк тывылбас, хеви силиг, бичии-даа орбак-дыдык чок. Чүгле шырайы эвес, бүдүжү база аңаа чагырткан: артык-дудуу сөс чок, кылажы оожум, үнү кижээ четпес. Кара чаңгыс четпези бо: чажыг чажары, сүзүг кылыры, саң салыры — Чүрек-Кадайның ыдыктыг сагыызыны. Чүрек-Кадайның эң шылгараан ажылы — идик даараары. Кадыг, чымчак, бышкак, хап дээш кандыг идик дааравас дээр. Кандыг-даа айбыдан далдаравас, чүректиг-ле кадай.

Кижиниң дугайы ол-дур, ам чуртка кээли. Чүрек-Булак дээрге суму чоннуң өгбе-төөгүден өскен-төрээн чери. Бичии кара хемчигеш, кыжын-даа доңмас. Ооң бажында чүрек хевирлиг кызыл тей бар, оон-на Чүрек-Булак деп ат тывылган. Шаанда Чүрекке чон чүдүп-даа чораан, ам уттундурган. Чүректи чүгле Чүрек-Кадай чүрээнде бүдүү шыгжап чоруур.
Чүрек-Кадайның чаңгыс аъдын Чүрек-Доруг дээр. Ону ээзин кочулааш ынчаар адап кагбаан, ага турган шыны ол. Чүрек-Доруг кунундан дөшпер мал, арып-даа көрбээн, семирип-даа кербээн, бир шиин салбас, сиирлиг дорзук-ла. Хары улус чагдатпас, ужазын дөгээр, ызырар. Өске кижи мунуптарга, ыяап-ла октааш амыраар. Езулуг-ла чүрээнде хейлиг.
Ыт дугайында хөй чугаалаар чүү боор — чүрээниң дужунда ак дүктүг боорга, Чүрекпен деп каан амытан-дыр.

Уланчылыг.

«Шын» №20 2024 чылдың март 16