ЧYРЕК азы Чүгүрүк буттар болгаш чүүл-бүрү идиктер дугайында тоожулал

Кызыл-Эник КУДАЖЫ
(Уланчызы. Эгези № 20 "Шында").

Ынчан чай кидин түлүк эгелеп турган. Чүрек-Булак унунда аалдар тараазын тарып доозупкан, баштай илииртээн шөлдер күске-кулактап, суг хөй тавараан черлер ногаарарып эгелээн. Чайлагзыраан мал-маган сериин тайгаже боттары-ла чаза базып үнүпкен. Чаа үнген тарааны малга бастырбас дээш, арбан-сумунуң даргалары аалдарны чайлагже далаштырып эгелээн. Ол шагда чайлаглаары, мал-маган семиртири база бир улуг хөлзээ болуп турган. Бачым-даа, солун-даа, хөглүг-даа. Аалдар Чүрек-Булак бажында чайлагларже сөктүп үне берген. Хектер-куштар чайтыгайндыр ырлажып, оът-сиген хөлбеңейндир чалгып чыткан. Чер болганда, өг санында ыр-шоор, каткы-хөг. Кижиниң чүгле чурттап-ла, чурттап-ла чоруксаа келир.

Чүрек-Кадай бора бүдүн өөн төрелдериниң чоогунга тип алган. Чаа чуртка көжүп келгеш, ооң канчаар чажыг чажып, канчаар саң салып турганын чүгле чаңгыс бурган башкы көрген боор. Чүрек-Кадай өөнүң ижик-дөжээн, байгы турган хеп-сынын бурт дээр довурак чок кылдыр кактап каапкан. Паш-савазы арыг, аяк-шынаа кылаң.

Чүрекпен база назылай берген, аксы-мурну ак апарган. Ооң аалдар кезиир чаңы читкен, өг чанында кургадып каан ааржы кадарып чыдар, шаа-ла ол апарган.

Кечил назын халыынында. Кыжын ол авазының чанындан ыравас, ыяш чарар, өдек коптарар, инектерин кадарар, чаңгыс аъдын солуп өртээр. Чайын ындыг эвес. Чазын улус-биле демнежип тургаш, тараазын тарып каан соонда, чайын сураг баар. Авазы оглун чектевес-даа, чалыы назын тевиин кым тудуп шыдаар боор.

Чайның ол кайгамчык хүннериниң бирээзинде Кечил аъдының кара маңы-биле халдып келгеш, баглаашка эвес, өөнүң эжиинге кээп дүшкен. Ооң чолдаксымаар дурт-сыны хөндүрлүп, арын-шырайы мойнунга чедир кыза берген болган. Кечил багай өөн кажан-даа эжиктедип чорбаан.

Чүрек-Кадай шала элдепсине берген. Чүрекпен безин чоон үнү-биле ээре каапкан.

— Чүү болду? — деп, авазы айтырган.
Кечил кезек када тырлы берген турган. Оон боостаазындан бөөшкүн уштунуп чаштай берген дег болган соонда, чаңгыс аас алгырган:

— Дайын!

Чүрек-Кадай чаңнык дүжер дээн ыяш дег салбараш кылынган:

— Чүү дайын? Кайда?
Кечил дөрже дап берген:

— ССРЭ-же фашистиг Герман халдаан-дыр.

— Кажан?

— Ам чаа даргалар улус чыып турду. Аныяктарны шериг херээнге өөредир дидирлер.

— Өөрен харын, оглум. Дүрген өөрен.

Кечилдиң кылыы төктүп турган:

— Мени ынаар чагдатпас-тыр. Ачам лама, акым коондур, авам бурганга тейлеп орар.

— Ынча диве — деп, Чүрек-Кадай химиренген. — Бис чонга човаг кылбаан бис, кижиге хинчек кылбаан бис.

Кечил дөрге четкеш, дедир үне халааш, аъттангаш садырт-ла дээн.

— Оммаанипатнихом— деп, Чүрек-Кадай химиренгеш, бурганга тейлээр дээш ийи холун кожа туткаш, сөгедей олуруп алгаш, аптара кырынче көрүптерге, оозу чок болган. Чула база өжүп калган, оон үссүг-чарзыг ыш буруңайнып турган.

Чүрек-Кадай өөнден үне халып келгеш, изи соой берген оглунуң соонче кускуннаан:

— Бурган-чүдээни чок бужар кулугур! Бээр эккел! Хай-бачыт болур... Орнунга эккеп тургузуп каг... Өршээ, бурган...

Кечилдиң барааны-даа көзүлбээн. Чүрек-Кадай каш базып чоруй өөнүң эжиинде чаш көк кырынга барып ушкан. Оон багай чүрээн тудуп алгаш, шаанга киир ыглап-ла чыткан.

— Сени чүге төрүп кааным ол?.. Бурган-чүдээни чок бужар кулугурну...

2.
— Сени чүге төрүп кааным ол?.. Бурган-чүдээни чок бужар кулугурну...
Чүрек-Кадайның чанынга кым-даа келбээн. Чүгле кырган Чүрекпен калгып келгеш, арны-бажын сыңыйландыр ыглап алган ээзи кадайның карактарының изиг чажын соолаңнадыр чылгап орган.

Чүрек-Кадай көктүг чай хирезинде орнунга серге кежи чоорган-биле шугланып алгаш, хондур-хүнзедир чыдып келген. Мегелеп удуучаңнап алгаш, кады-кырааны Сандак ашакты, оолдары Байынды биле Хууракты катап-катап сактып, кырган иезин кижи деп көрбээн Кечилди каргап-иргеп, бажының суун ижип шаг болган. Шай безин бүлертип ишпээн. Турар болза, ооң буттары бастынмас, муңчурай берген ышкаш.
Шала кежээликтей, хүн мырыңай ынааларда барганда, эжик оожум хылырт дээн. Кирип келзе-ле, кожазы аалдың уруу Чинчиваа болган. Ол дээрге хары улус болгай, Чүрек-Кадай олар-биле кажан-даа үнчүп-киржип чорбаан. Ынчалза-даа билирин билир-ле харын, тараа-быдаалыг, мал-маганныг, дем-билелиг, Чүрек-Булак унунда шыырак дээн балдырлыг кижилерниң санында улус чүве, сөөктүң чилии, мыйыстың тугулу.

Чүрек-Кадай Чинчивааны бо чоокта көрбээн, көрзе-даа орта ожаарбады ыйнаан, назы-хары дөгүй берген кижи аалдарның ажы-төлүн ончалап чоруур эвес. Бо удаада Чинчивааның кыссыы черле онзагай болган. Биеэги адаска дег ырымза уруг эвес, ооң үпчү-боду хөөп үнүп келген, хөрээ делгем, бели чиңге, чоон кара чажын чаңгыс бут кылдыр өрүп алган. Чечек өңнүг платьези эъдинге өй, тодуг-догаа мага-боду оон-моон сыстып келгилээн. Бар-чок дээр эвес, аъш-чемниг өгге өскен уруг ындыг-ла ыйнаан.

— Бызааларың дүүнден бээр алгыржып келди. Чүү болган чоор дээш чедип келдим, кадам — деп, Чинчиваа улуг кижилерзиг чугаалаан.— Инектериң ам-даа сагдынмаан бе?

— Бо дайын-байлаа деп чүве дыңнап кааш, чүрээм баксырап тур, уруум — дээш, Чүрек-Кадай серге кежи чоорган иштинде шимченгилээн.

Ооң кезээде чарылбаан бурганын оглунуң ис чок аппарганын Чүрек-Кадай чажырыпкан.

— Улуг дайын эгелээн — дээш, Чинчиваа харлыктыр тынгылаан. — Совет хоорайларже фашистер частыр-бөмбүктер октап, өл-чаш ажы-төлдү, арган-кырган, аарыг-аржык кижилерни өлүрүп-чидирип турарлар-дыр.

— Ат болган, ат болган — дээш, Чүрек-Кадай дүвүреп тура халаан. — Бо Кечил деп бурган-чүдээни чок чүве канчап барган? Бужар кулугур...

— Кечилди даргалар мактап турар чорду, кадам — деп, Чинчиваа чугаалаан.— Бир дугаарында аныяктарны ол шериг херээнче кыйгырган. Авазының бурганын база ап октапкан. Ам ону аревэ кежигүнүнге киирип алырлар боор. Кечил деп адын база солуп алган. Дайзыннарны согар кижи мен дээш, адын Токпар-оол деп адап алган чорду.

Уланчылыг.

“Шын” №22 2024 чылдың март 23