ЧYРЕК азы Чүгүрүк буттар болгаш чүүл-бүрү идиктер дугайында тоожулал

(Уланчызы. Эгези №№ 20, 22, 24 "Шында")

Комис даргазы албан ужурун эптиг-чөптүг чугаалаан:

— Улуг дайын эгелээн чүве-дир, угбам, дыңнадыңар-ла ыйнаан. Бүгү чон совет чуртту камгалаар, Кызыл Шеригге дузалаар деп кыйгырыг үндүрген-дир.

Чүрек-Кадай улчугуп калган сөөскен даңзазындан ыыт чок таакпылап-ла олурган.

Комис даргазы бүлээн шай ижип, уламчылап-ла мага ханган:

— Маадырлыг Кызыл Шериг халдап келген герман фашистерге ойтур харыыны берип турар-дыр. Бистиң Тываның арат чоннарының сорулгазы болза, олар боттарының революстуг нам, чазаанга баштадып алгаш, совет улустуң тиилелгезин дүргедедири болур. Канчаарыл дээрге, фронтуга дузаламчыны күштелдирер, шактың эки механизми дег, бир демниг ажылдаар. Улуг Сталин башкы ынчаар кыйгырып турар-дыр.

Чүрек-Кадай боданып-боданып:

— Ынаар-мынаар баар дээримге, чер четпес, арган-кырган, идик-хеп даараар дээримге, карак-кулаам баксыраан, хол-будум куяңныг кадай-дыр мен. Дузаламчаа бериптер, мен хөөкүйде чүү бар боор. Шай-хымыраан бүлертип ижип орар ийи борбак хунажыным бар-дыр. Чазын тараа тарып, борбак хырным дүптеп берип чоруур, ишти чин, дашты дүк, чаңгыс аът дүрзүлүг малым бар-дыр. Алыр дээн чүве болза, тудуп алыңардан — дээн.

Комис даргазы өскээр угаадыптым бе деп дүвүреп, куруг даңзазын хажыладыр соргулаан:

— Мында кандыг-даа албадал чок чүве-дир, угбам. Кымның шыдаар шинээн, бээр шаан көөр. Эки тура, эки тура...
Чүрек-Кадай хажыш-даа дивээн:

— Эки-даа турам, бак-даа турам кээрге, оон өскээр эдер аксым чок, дуңмакым. Дарга-бошкаларыңга ынчаар барып дамчыт. Кижээ сөглээр сөзү-даа чок, кидис даараар тевенези-даа чок кадаң-дыр мен. Харын ол Кечил деп бурган-чүдээни чок миритти кым көгүдүп тур? Ат-сывын безин солуп алган. Ында-мында өрт-чалбыыш үндүрүп, чаңгыс аът оорга-мойну оя соктап турган херээ чүл? Чанып келзин, өгде кырган-дижең иең ат болду деп чугаалап көр, оглукум. Кускун-сааскан бе ол?
Келген херээ бүтпейн баарга, комис даргазы долдаш-далдаш үне халаан. Өг даштындан кулак салырга, Чүрек-Кадай номнанып-ла орган: «Лама-хам деп алгаш, анаада өгге чагдавас, азааргаар боттары ам кээп эжик калбаңнаткан херектери чүл? Кайда-чүде дайын-байлаа сураа дыңнап кааш, дузаламчы-дузаламчы деп алган, ам ынчап ийи кулаамны коңгалаары ол-дур. Дузалаар улус боттары мал-маганын, аъш-чемин, идик-хевин өргүпсүн. Ядыы-ядамык кижи мен...»
Токпар-оол өөнче баш сукпастаан, кулбураан согун дег, кулуксаан теве дег, сураг-ла барган. Улус өттүнүп, ээжектеринде кылагар демирлер кыңгырадып алган, шинель дээр улуг шекпен иштинде та кайда дырбаңайнып чор ыйнаан?

Аалдар Чүрек-Булак унунче күзеглеп кирип келген. База-ла бачым иш. МЧАЭ кежигүннери алган кадайларын, ажы-төлүн эдертип алгаш, тараа шөлүнде турганнар. Чер болганда одагларның ыжы бурулаан. Барбаларда тараа чүдүрген аът-шарыны улус кожуун төвүнче дүн-хүн чок сүрүп бадырып-ла турган. Бүгү чүвени фронтуга, бүгү чүвени тиилелгеге!

«Бурган-чүдээни чок» Токпар-оол аалдар ишти-биле бир баг бооп алгаш, улдуң чериниң тараазын кескеш, кылаң кылдыр хайгаш, авазынга ийи барба кудурук арттырып бергеш, дош бажын база-ла кожуунче чүдүрүп чорудупкан. Чүрек-Кадай багай өөнге чааскаан хыйланып, химиренип-ле орган: «Кончуг оолдарымны, Байындымны, Хуураамны, олар турган болза, олар турган болза... Бо Кечил деп нопшу, Токпар-оол дээр чүве бе, доора тений берип-тир. Ох, бурган-чүдээни чок шулбусту».

Тараа ажаалдазы шыпкарлы берген дег болганда, аанакайын, Чинчиваа бо кирип келген — Чүрек-Кадайның багай өөнүң чырыткызы! Токпар-оол өскеленген соонда, ооң эжиин кым ажып турарыл? Чүрекпен бе? Белек комизиниң даргазы бе?

МЧАЭ аныяктары-биле тараа кезип, тараа бастырып, кожуунче чүктүг шарылар сүрүп, чай чок турганын тайылбырлап, Чинчиваа Чүрек-Кадайга дыңнадыр дээн медээзинче чоорту чоокшулап-ла орган.

Кадайны чугаа-соот-биле будалдырып, элээн оожургадып алгаш, ам-на чогуур үе келди эвеспе дээш, Чинчиваа аяар чугаалаан:

— Токпар-оол шериг чоруур дээн-дир, кадам.

Ол домактан Чинчиваа боду безин чожуй берген. Арткан-калган чаңгыс оглундан чарылгаш, ыы-сыызын төгер деп бодааш.
Ынча дидиң бе дээн ышкаш, Чүрек-Кадайның чүрээ безин cepт дивээн:

— Бурган-чүдээни чок бужар кулугур ырап чорзун харын. Чүгле чаңгыс чодамны баглаашка эккеп азып берзин. Токпар-оол шулбусту көрзүңзе, ынча деп чугаалаар сен, уруум. Ону чоор ийик мен, аадамнаан хажагай мал дег, аксын шавыжаңнадып чоруур ыйнаан.

Ол-ла болган. Чүрек-Булак чурттуг Сандак-Ловуң оглу Токпар-оол араттың революстуг шериинче албан эрттирип чоруй барган. Ону кым-даа үдевээн.

3.

Кыш дүжүп кээрге, Чүрек-Кадай Чүрек-Булак бажында Казанак дагның колдуунда кыштаанга биеэ чаңы-биле кара чааскаан хонуп алган.
Токпар-оол барда, аалдан улус үстүр эвес, эш-өөрү үнген-кирген турар болгай. Ам дээрге ээн чүве. Өг чанында чүм ийде чаңгыс Чүрек-Доруг оъттап турар, кадай хүннүң ону солуп өртээринге өй. Ийи инээ аал чанындан ыравас, кежээ боттары-ла кирип кээр. Кыш орту безин четпээнде, оларның эмиглери эстип, бызааларын эмзирбестей берген.
Чүгле Чүрекпенниң, азы ыт-куш оштааны ол бе, азы чалгаа часканы ол бе, чоон үнү Казанактың кадыр туругларынга чаңгыланыр турган.
Кыжын черле ындыг, аалдар аразы ырай бээр, эзе-херек чок черге чон аргышпас апаар. Чинчиваа-даа сураг, белек комизиниң даргазы-даа алага.

Ашаа хөөкүй дириг чоруур шагдан бээр Чүрек-Кадай оспак чурттап чораан. Бир чеже амытанның хам-лама деп сөзүнден анчыгзынар. Ооң чылдагааны-биле үжен чылдар эгезинде Чүрек-Булакка коммунага-даа кирбээн, улустуң МАЭ, ЧАЭ деп камды-бөлгүмүнге-даа бараадаваан, ам МЧАЭ деп эвилелдиң чүгле сураан дыңнаан.

Ак кышты ажып алгаш, ала час дүжүп кээрге, Чүрек-Кадай харын Чүрек-Булак унунче көжүп кириксеп, бөлүк-бөлгээт аалдарже чоокшулаксап орган. Кырган-дижең-даа болза, чон-биле аралашпайн, бууга-даа берди ыйнаан. Кижи база кижи-ле болгай. Бурган-чүдээни чок-даа болза, чаңгыс оглун чоктааш, ийлээр чеде берген. Хай-хайым аразынга баарга, Токпар-оолдуң дугайында ийи-чаңгыс сөс-даа дыңналы бээр чадавас деп ие кижи болгаш, чем эреп-даа орган.

Чүрек-Кадай ырак-чоок төрелдеринче сөс ыдып тургаш, аныяк оолдарга Чүрек-Булак унунче көжүртүп алган. Ооң өөнге бир дугаарында-ла Чинчиваа маңнап келген. Узун кыш дургузунда кижи арны топтап көрбээн кижиге Чинчиваа чазын эң баштай үнер хек-даван ышкаш сагындырган. Ногаан торгу-биле додарлааш, алдын удазыннарлыг хорагай-биле минчээш, моюндуруун дырбактыг бышкаа-биле хаажылап каан ак хураган кежи тоннуг. Аныяк кыстың арын-шырайы чазын Казанактың кара-хаак чечектелип келген арга-чарыктары дег чырып турган.

Чинчиваа база-ла анаа чорбаан. Чүнүң-даа мурнунда ооң хөглүг каткызы өгже дагдан баткан борбак даш ышкаш чуглуп кирип келген. Чинчивааның чазык-чаагай хүлүмзүрүүнден аптара-сава өң кире берген ышкаш сагындырган. Мурнунда дөрде бурган-даа бөдей өгге ындыг чараш аян-шинчи киирбейн турган.

Кыштадыр чай албаанын, чоннуң фронтуга берген хоюн кадарып турганын Чинчиваа чугаалаан. Ам ол хамык мал-маганны Кызылга чедирер диген. Оон ыңай Кызыл Шеригге хөй белек база чыгдынган.
Дораан-чаяан Чинчиваа чылыг хойнундан чагаалар уштуп эккелген:

— Сеңээ чедер дээн-дир, кадам. Артында дөрт чагаа. Кыштадыр суму өөнге сени манап чытканнары ол-дур. АРШ-тан келген.

— Ол арыш-уруш деп чүвеңни кым билир — дээш, Чүрек-Кадай тоо бодаваан.

— Араттың революстуг шериинден. Токпар-оолдан. Ырак черден ындыг өөрүнчүг чагаа алган кижи бир-ле оюн-тоглаа күүседир чоор, кадам — дээш, Чинчиваа өг сыңмас кылдыр каттырган. — Азы инек өттүнүп мөөрээр сен бе азы бе өттүнүп киштээр сен бе?

— Ол бурган-чүдээни чок мезиниң меннип турары ол ыйнаан, арган-кырган авазын кочулаары ол бе? Ооң бээр бижиттинген херээ чүл, ыглай бээр уруглуг эвес, ырыга бээр эмиглиг эвес?

(Уланчылыг.)

Кызыл-Эник КУДАЖЫ.

«Шын» №26 2024 чылдың апрель 6