ЧYРЕК азы Чүгүрүк буттар болгаш чүүл-бүрү идиктер дугайында тоожулал

Кызыл-Эник КУДАЖЫ
(Уланчызы. Эгези №№ 20, 22, 24, 26, 28, 30 "Шында")
Үр болбаанда «Хостуг арат» солунга «Чүрек-Кадайның кызыл кожу» деп чүүл парлаттынган: Чүрек-Булак сумузунуң хамаатызы Селикпаа азы ол черниң чонунуң хүндүлеп чаңчыкканы-биле Чүрек-Кадай, немец-фашистиг араатаннар Совет Төрээн чурттуң кырынче оор ёзу-биле халдап кээрге, чаңгыс оглун аревэ кежигүнүнге кииргеш, АРШ-ка пулемётка өөреткеш, фронтуже үдээш, малының чеден беш хуузун Кызыл Шеригге белекке берген, авиаэскадрилья тударынга муң акшаны киирген деп тодаргай бижээн болган. Чүүлдүң адаанда мындыг кыйгырыгларны улуг кара үжүктер-биле каракка шанчып турар кылдыр аңгылап каан: «Тываның бүгү арат чоннары! Арат херээжен Чүрек-Кадайның патриотчу үлегерин эдериңер! Гитлерге болгаш ооң Европада «чаа ёзу-чурумунга» каргыш болгаш өлүм! Ханның орнунга хан, өлүмнуң орнунга өлүм! Бистиң херээвис шынныг, тиилелге бистии болур!».

Оон база үр болбаанда маадырлыг Кызыл Шеригге дузаламчы көргүзеринге алдарлыг ачы-хавыяазы дээш шылгараан эштерни шаңнаар дугайында ТАР Биче хурал Президиумунуң Чарлыы солуннарга үнүп келген. Шаңнатканнарның аразында Чүрек-Кадайның ады база чораан. Ону ТАР Биче хурал Президиумунуң Хүндүлел бижии-биле шаңнаан. Чүрек-Кадай Чүрек-Булакты өрү үнүп бар-ла чыткан.
Каш-ла хонганда кожуун төвүнден даргалар хап келгеш, Чүрек-Кадайны «чиик-карага» олурткаш, Кызылче аппарган. Орденнер-биле шаңнаткан эштер-биле кады Чүрек-Кадайга Хүндүлүг бижикти Анчымаа дарга боду тыпсып берген. Ол дээрге арат херээжен кижиге онзагай хүндүткел болган.

Чай эртип чорда, Чүрек-Кадай МЧАЭ даргаларынга чеде берген. Өргүүдел тудуп алган болган. Мени ол камды-бөлгүмүңерге киирип ап көрүңер, арган-кырган кижи арат чонумдан хоорлур аргам чок деп Чүрек-Кадай билдириишкининде бижидип алган келген. Кым-даа удурланмаан. Чүрек-Кадай дээрге ам биеэги хедер дулгуяк эвес болдур ийин, ат-алдарлыг, угаан-медерелдиг.

Күзүн МЧАЭ Чүрек-Кадайның бичии тараазын дүрт-ле кылган, шаңга саваңы чыдып калган. Токпар-оолдуң чаңы-биле дош бажын Кызыл Шеригниң фондузунга уруп бергеш, хөрээн МЧАЭ-ге үрезин кылдыр дужаагаш, бодунга ийи барба бел арттырып алган. Кудуруун магадылал кылдыр уургайга хөөп каан.

Өөрүшкүге өөрүшкү улажып-ла турган. Маадырлыг Кызыл Шериг фашист эжелекчилерни чылча шаварын үргүлчүлевишаан.
Токпар-оолдан чагаа келген. Бир дугаар хараачыгай. База-ла Чинчиваа тудуп алган халып келген.

— Дүрген час, дүрген номчу, уруум — деп, Чүрек-Кадай базар-баар чер тыппайн-на турган. — Кончуг бурган-чүдээни чок чүвемни, шулбузумну, албызымны. Чүү дээн эвес?

«Экии, авай— деп, оглу бижээн болган. — Ырак Совет Ада-чурттан сеңээ кызыл шеригжи байыр чедирип олур мен...»

Чүрек-Кадай амырап катаптаан:

— «Кызыл шериг, кызыл шериг»... Оон ыңай, уруум.
Чинчиваа уламчылаан: «...Мындаа сээң чугааңны орта дыңнавадым. Сапык идииңни алдым. Бир хоорайда түр өөредилге эртип тур бис. Удавас фронтуже хаптар бис. Меңээ сагыш човава, авай. Бодуң камнан. Тиилелгелиг чанып кээр мен. Чүрек-Доруг биле Чүрекпенге мээң изиг байырым чедирип, баштарын суйбап каг, авай. Байырлыг, ужурашкыже. Кызыл шериг Токпар-оол шын».

Ындыг кыска чагаа болган. Оон адрезин бижип каан. Баштай уттупканы ол боор, сөөлүнде чаңгыс айтырыг немей бижип каан: «Мындаа мени үдеп туруңда, чаныңга чүү уруг турду, авай?»

Дүрген харыызын бижи, уруум — дээш, Чүрек-Кадай далаштыра-ла берген. — Эки тур бис деп бижи.

— «Бис» деп кымны катай адаарың ол, кадам?

— Бис, бис... Че-че, сен-даа дижик сен. Черликпен-даа болгай-ла. Бижи, бижи. Чаалажып кирбээнде, чагаавыс дүрген четсин. Сээң сооңда Чүрек-Доруг база фронт чоруй барган деп бижи, уруум. Бир эвес душ бооп таваржы берзе, аъдың мунуп алгаш, дайзыннарны согар сен. Чинчиваа сени үдеп чорду, танывааның ол бе, кончуг согур деп бижи, уруукум.

— Мени бижээн херек чок боор, кадам — деп, Чинчиваа удурланган.

— Ыяап бижи — деп, кадай албадаан. — Чинчиваа сени манап чор деп айыт. Бодуң ынча деп алгырып турдуң чоп, агбайым? Мен дыңнаан болдур мен ийин, кырган терээң.

Чүрек-Кадайның адаан сөстерин Чинчиваа дөгерезин бижип каан. Чагаа дүрген четсин дээш, албан-биле боду аъттыг шаап баргаш, Чинчиваа кожуун төвүнге почта хааржаанче супкан.

Авазынга бүдүн чыл ышкаш сагындырган, чагаа харыызы удатпаан. «Бис фронтуже аъттаныптывыс, ам бо адресче чагаа биживеңер, авай — деп, Токпар-оол сагындырган болган. — Чинчивааның мени үдей бээрин черле билбээн мен. Шериг чоруп турумда, чаш уруг-ла болгай, кажан-чежен өзе бергени ол? Төрээн Тывамда чалыы кыс мени манап чоруурун бодап кээримге, боо туткан холум дыңзыг апарды. Фронтуга баргаш, Чинчиваага аңгы чагаа бижиир мен. Тиилелгелиг ээп кээр мен, авай. Мени мана, Чинчи. Токпар-оол шын!».

Чагааны катап-катап номчуп, Чинчиваа чугааланып-ла олурган: Маадырлыг Кызыл Шеригниң бир дайынчызы кайда-чүде мээң дугайымны бодап чоруур. Кайгамчык аа, кадам! «Мени мана, Чинчи!» Ону манаар мен, кадам!

Чинчиваа аалынче хат-салгын дег шимеш дээн. Буттары черге дегбейн чораан.

Чүрек-Кадай удуп-оттуп чыдарга, үш дүн ортузунда Чүрекпен ээре берген. Мындыг караңгыда бо багай өгже баш сугар кижи бар эвес, чөнүй берген дерги-дир кылдыр бодааш, бир аңдарлып алган.
Кижи-даа ыглаан ышкаш болган. Өг ишти карак дешпе. «Ада-чурттуң дайынын канчаар, аът чылдың чудун канчаар» деп улустуң дидир-дидирин сакты хонуп келгеш, кадай корга берген. Ол-бо кулак салган. Шынап-ла, кижи ишкирниген. Ыдының ээргизи соксай берген. Шимээни ынаар огланган. Ынчаарга-ла таныыры кижи келген ышкаш.
Эжик халырт дизе-ле, бөөлдеш тон эштип алган Чинчиваа болган. Ол улам мөөреп-мөөреп, орун кырынче пет барып ушкан. Чүрек-Кадай аңгадап калган. Чинчивааның бажынга олуруп алгаш, ооң карак чажындан өде берген, демир дег, соок арнын суйбагылаан.

— Чүү болду, уруум? — деп, кадай айтырган. — База Токпар-оолдан чагаа алдың бе? Дайын-байлаа деп чүве кончуг-ла болгай, чүү дээн-дир?
Чинчиваа кадайның хойнунга бажын салып алгаш, шаанга киир чөдүрүп-чөдүрүп, иштин калбаңнадыр ыглап-ла чыткан.

— Чугаала, уруум — деп, кадай ону эргелеткен. — Ынчаарыңга хөрээң хозап, тыныжың ажый бээр. Менден, кырган теректен, чажыргаш чоор сен.

Ийи караан савыйтыр ыглап-ыглап алгаш, көксү-хөрээн хозадыр улуг тынгаш, Чинчиваа ыргак-шоргак сөстер чугаалаан:

— Моон баарымга, мени... мени улус кудалап... кудалап келген болду...
Чинчиваа база катап бажының суун иже-ле берген. Чүрек-Кадай ынаар таакпылай берген. Иелээ ыытташпаан. Чүрекпениниң-даа аксы хак дээн.

Чинчивааның ыызы бичии намдай бээрге, Чүрек-Кадай аяар айтырган:

— Чүү улус-тур, уруум.

— Үш танывазым. Авам-ачам чымчай берген, күдээвис ол деп, дирт кара кижи-ле олуртуп алган олурар чүве-дир.
Элээн бодангаш:

— Салымывыс ынчаар чаяаттынган амытаннар-дыр бис, уруум — деп, Чүрек-Кадай эп-чөп-биле уламчылаан. — Төрүүр-божуур болган. Ам кыс апарганың ол-дур. Кижи амытанның аал-оранныг, ажы-төлдүг чурттаары база аас-кежик-тир, кызым. Дайын барган кижини канчаар сен, та келир, та келбес...
Ынча депкеш, Чүрек-Кадай боду харлыга берген, боостаазынче бөзүрлерлиг борбак кара даш ажырыпкан ышкаш болган, таакпының ажыг ыжын оптуккуже киир тынгылаан.

— Ынча диве, авай, ынча диве — дигилепкеш, Чинчиваа база катап ишкирни-ле берген.

«Авай» деп сөстен Чүрек-Кадайның баары ажыш диген. Боду билбээнде бүлдеш дээрге, кырганның карааның изиг чажы Чинчивааның соок чаагынга кээп дүшкен. Ону Чүрек-Кадай шүглү берген сөөк салаалары-биле чода тудуп-ла орган.

Уланчылыг.

“Шын” №32 2024 чылдың апрель 27