Бистиң бо солунувус 100 чылдың иштинде үзүк-соксаал чок чырыкче үнүп келген, чоннуң эң-не ынак, кара чаңгыс солуну дээрзин кижи бүрүзү эки билир. «Шын» солун кажан-даа, кандыг-даа байдалдар тургустунуп турза, чаңгыс-даа катап, чаңгыс-даа хүн бодунуң ажылын соксадып көрбээн.
Амгы үеде база чеже-даа чаартылгалар нептереп, электроннуг ном-дептерлер үнүп турза, «Шын» солун ам-даа бодунуң туружун, шынчызын чидирбээн, чоннуң эң ынак солуну бооп артпышаан. Хөй-хөй бижикчилерниң болгаш номчукчуларның демдеглеп турары ышкаш, «Шын» солунну мен бичии чажымдан билир турдум. Ынчангаш «Шын» солун мээң ажыл-амыдыралымга айтыкчым, сүмелекчим болгаш бо хүннерге чедир холдан салбас ынак солунум болуп арткан.
Солун-биле холбашкан чүүлдерни шуптузун бижиири болдунмас, ынчангаш мөөрейниң негелдези ёзугаар мээң ажыл-амыдыралым-биле холбашкан каш-ла чүүлдерни бижикседим.
Эрткен чүс чылдың 1950–1960 чылдарында Тыва Республика кончуг дүрген сайзырап, ажыл-иш аажок чымыштыг үелер турган. Кижи бүрүзү тускай бажың-балгаттыг, ажыл-иштиг апарган. Үжүк-бижик болгаш ном-дептерже сундулуу кедергей турган.
Ам сактырым ачам ынчан солунну ажылдаар черинден чагыттырып эккээр чүве. Ол үелерде «Коллектив, ажылчын организация бүрүзү чүс хуу чагыдылгалыг турар ужурлуг» деп партия, чазактың айтыышкыны ындыг турган. Бистиң бажыңывыска ол үеде эң-не номчуттунар кижи ачам турган.
Ол үелерде өреге бүрүзү чагыдылгалыг турган, чүгле «Шын» солун эвес өске-даа орус дылда солун-сеткүүлдерни база номчуп, чагыдып ап турган. Ол чагыдылгазын почтальоннар бажыңга эккээр турган. Эң-не кол чүве почтальоннарның ажылы бир көскү черни ээлеп турган чүве, оларның негелдези база кончуг шыңгыы болгаш улуг турган. Бир-ле дугаарында бажың бүрүзүнүң хериминиң даштынга солун сугар «почта» деп каан бижиктиг хааржакчыгаштар албан турар, ийиде, ызырар ыттарлыг улус ыттарын албан баглаан турар, оон башка почта келбес. Ону кижи бүрүзү шыңгыы сагып турган. Ынчангаш ол үелерде кижи кудумчуларга шөлээн хостуг маңнап чоруур, ээзи чок деп ыттар черле көрбес чүве.
Солун кээрге, баштай ачам номчуур, оон бис ол солунну бичии бажыңывыстың бир ханазынга албан азып алган турар бис.
Ол үелерде мен шору 3–4 класс чеде берген турган боор мен, ачам ышкаш номчуттунарым кедергей турган. Ынчан бис-биле кады кырган-авам чурттап турган. Ол бүгү-ле чүүлдерге аажок сонуургалдыг турган деп чүвезин аажок эскерген мен. «Шын» солун кээрин шуут эндевес, боду база шокарлап номчуп билир турган, ынчалза-даа солун кээрге-ле, мени кыйгырар: «Уруум, шымда чаа солун келди, кезек солун чүүлдерден номчуп берип көр» — дээр. Мен эгезинде солуннарны аажок сонуургап, кырган-авамның «номчуп бер» дээн чүүлдерин дыка дүрген номчуп бээр турдум. Чамдыкта арай чалгаарай бээр мен, өске кылыр ажылдарым база бар болгай: суглаар, анайлар кадарар. Шала ынаксавайн баарымны кырган-авам эскерип кааш, көпеектер санап эгелээр: «Ма, уруум, бо көпеектерни ап ал, кино көөр сен, камбээт база садып чиир сен» — дээш бээрге, аажок амыраар мен. Оон кырган-авамны кээргээш, улаштыр номчуп эгелээр мен.
Бир катап солунга кырган-авамның дуңмазының чуруу үнүп келген. Ии, кырган-авамның амыраарын канчаар боор. Ол угбавыс сүт-бараан фермазынга бызаа ажаакчылап, мурнакчы ажылчын турган.
Кырган-авамның берген көпееги-биле эштерим-биле баштай кино көөр турган мен. Ол үеде кино көөр көпеек тыптыры берге – эң-не улуг өөрүшкү ол. Ынчан дайын болуп турган болгаш индий кинолардан черле чыда калбас турган бис. Шак-ла ынчаар солун-биле харылзаалыг ажыл-амыдыралым оон эгелээн боор.
Школага 5–6 класс чеде бээривиске, неделя санында кичээл эгелээриниң мурнунда политинформация эрттирер турган. Политинформация эрттирер улусту класс мурнунга шилип алыр турган, ол улустуң аразында мен база бар мен. Кайыын, чүден чаа солун чүүлдер алыр боор, «Шын» солундан бижиттинип алыр сен. Ынчан солунга «Бөмбүрзектиң судалы» деп тускай делегей байдалын чырыдар эге турган (рубрика диин). Оон бүгү делегейде чүү болуп турарын номчааш, демдеглеп алыр мен. Ол үелерде эң-не солун чүүлдер Въетнамда дайын, Кубада чүү болуп турары, Японияга болган кончуг улуг атомнуг частыышкындан Хиросима, Нагасаки деп хоорайларның чер адаанче кире бергени дээш. Ол ышкаш солун-сеткүүлдерге көдээ ажыл-ишчи кижилерниң ажыл-амыдыралын бо-ла чырыдар турган. Күрүнеге сүт дужаар талазы-биле "Шекпээр" совхозтуң «Суг-Кажаа», Бижиктиг-Хаяның «Адыр-Мажалык» деп фермалары республикага диңмиреп турган.
Ол-ла хевээр «Шын» солун мээң ажыл-амыдыралымга шынчы өңнүүм болуп арткан. Ынчангаш хөөкүй кырган-авамның албадал-биле меңээ солунну номчудуп, өөредип турганы уттундурбас. Ол үелерде мынча дээр кижи: «Бо-даа кончуг шыырак солун-дур, уруум. Мону черле холуңдан салбайн номчуп чор». Мен ооң «шыырак» деп сөзүн орта каяа билир турган деп мен, «утка-шынары эки, бедик» деп үнелелди бергени ол диин.
Шаанда, ол үелерде, библиотекаларга ажылдаар кадрлар кончуг чедишпес турган. Мен эгезинде көдээ ном саңынга ажылдааш, оон райком партияның партбиблиотека эргелекчизинге ажылдап турумда: «Коммунист кижи-дир сен» — дээш (ынчан партия КПСС кежигүнү турган мен) район библиотеказынче ажылдадып чоруткан. 70 ажыг чылдар үезинде кожуун библиотеказының төпчүткен ном саңының баштайгы директору болуп ажылдап эгелээн мен.
Библиотекалар дээрге ном-дептер, солун-сеткүүлдер ораны дээрзин кижи бүрүзү билир-ле болгай. Ажылывыстың кол өзээ база-ла «Шын» солун. Өске-даа ном-дептер дамчыштыр чон аразынга нептереңгей ажылды чорудар турган бис.
1980 чылдар үези боор, «Шын» солунга дыка чараш «Кижи — бойдустуң төлү» деп рубрика үнүп эгелээн чүве. Оон бис библиотекаларга шак-ла ол ат-биле улуг хемчээлдиг стенд кылып алган бис. Аңаа кол материалдарны база-ла «Шын» солундан ап турган бис. Экология, бойдус камгалалы, дириг амытаннар, Тываның хөлдери, хемнери, аржаан суглары дээш шуптузун аңаа номнар делгээш, чырыдып турдувус. С.С. Сүрүң-оолдуң «Ногаан ортулук» деп номунга бойдус камгалалынга тураскааткан номчулга конференциязын чон-биле кады эрттирип турдувус.
Бис, библиотека ажылдакчылары, ном-дептер, солуннар, ылаңгыя «Шын» солун-биле база чогаалчылар, журналистер-биле быжыг харылзаавыс үспес турган бис. Мооң-биле солунга үнүп турган чамдык чүүлдеримни кысказы-биле демдеглекседим:
«Ачам чуруун көрүп ора» деп чүүлүм 2012 чылдың 87 дугаарлыг солунга үнген. Бажыңга эрги чуруктар көрүп олургаш, ачамны улгаттыр тырттырган чуруун тып алдым. Ачамның республикага мурнакчылар самбыразынга турган ол чуруу ол-ла хевээр кадагалаттынган, ол чылын чуруу 50 чыл болган. Ажыл-ижинге дыка кызымаккай, үлегер-чижектиг боорга, ону эш-өөрү бо-ла мактап, сактып чугаалаар чүве. Ол бодунуң үезинде шудургу, кежээ кижилерниң бирээзи чораан. Кызыл-Мажалыктың баштайгы бажыңнарын тутчуп база ажылдаан, сөөлүнде МТС-ке каңнакчы дарган болуп ажылдаан. «Шын» солунга үнүп турган чуруктары кадагалаттынып артпааны хомуданчыг.
«Шын» солуннуң 90 чылдаан юбилейинге тураскаадып, мөөрей чарлаан турган чүве. Аңаа киришкеш, «Төрээн чуртуң төөгүп берем» деп номинацияга шаңналдыг черни алдым. Өскен, төрээн суурум Кызыл-Мажалыктың дугайында төөгүп бижээн мен.
2023 чылда үнген «Өгбем улуу уттундурбас» деп чүүлүмге ачамның дуңмазы, угбам Караш Монгуштуң Кызылга, дайын чылдарында, алгы-кеш фабриказынга канчаар ажылдап турганын ооң сактыышкыннарындан бижээн мен.
Барыын-Хемчик кожуунда Бижиктиг-Хая суурдан ырак эвесте ховуда турар кижи көжээ дугайында бижээн чүүлүмнү номчукчулар аажок сонуургаан.
Сөөлгү үеде аныяктарның солун-сеткүүлге сонуургалы чидип бар чыдары, медээлерни интернеттен номчуп ап турары кымга-даа билдингир. Интернет таварыштыр хөй чүүлдерни билип ап турарында багай чүве чок. Бис ам бо сайзыраңгай, бурунгаар депшилгелиг үеде чурттап турар-ла болгай бис, ынчалза-даа бодунуң ук-төөгүзүн, тыва дылын утпас дээр болза, «Шын» солунну тода, саазын бодун номчуур болза эки деп сүмелиг мен.
«Шын» солун дээрге бистиң уттундурбас төөгүвүс, тыва дылывыс-тыр.
Амгы үеде мен бодум «Шын» солунну чагыдып алган номчуп турар мен. Ону хөй-хөй чылдар иштинде номчуп, сайгарып келген мен. Ынчангаш «Шын» солунга бо сөөлгү чылдарда сонуургап номчаан материалдарымны база демдеглексеп ор мен.
Кызыл-Эник Кудажы чогаалчыны чон база кончуг эки билир, бистиң ынак чогаалчыларывыстың бирээзи болгай. Чогаалчы бо материалды бодунуң Индияга аян-чорук кылып чораан үезинде, орук демдеглели кылдыр «Ийи океанның чажыды» деп номну бижээн. Ол Индияга элээн хөй туристер-биле «Тадж-Махал» деп аажок улуг чевег-бажың, орду-мавзолейни көөр аас-кежиктиг болганын бижээн. Бисте «Тожуну көрбээн кижи Тываны көрбээн» дижири ышкаш, «Индияда Тадж-Махалды көрбээн кижи Индияны көрбээн» деп чугаалажыр чүве-дир. Тадж-Махал улуг чевег-бажыңда Джахан хаан биле ооң эң ынак кадайы Мумтаз-и-Махал кадынны орнукшуткан.
Ол ышкаш Ондар Сеглеңмей чогаалчының «Эмчи Вера» деп чогаалын «Шын» солунга 2023 чылда элээн каш номерлерде парлаан. Ол чогаалды мен ооң мурнунда номчуваан болган мен. О. Сеглеңмей чогаалчының баштайгы чогаалы «Нина Салчак каникулда» дээр. «Эмчи Вера» деп чогаалда ийи аныяк кижиниң ынакшылының, орус, тыва кижилерниң эп-найыралының дугайында, ол ышкаш дайын соонда амыдырал-чуртталганы көргүзүп турар. Аныяк кижилер номчуур болза кончуг солун боор.
Библиотекаларга хөй чылдар дургузунда ажылдап чораан чылдарымда дыка-ла хөй, янзы-бүрү чогаалдарны номчуп, чон аразынга тарадып, нептередип келбедим дээр. Ынчалза-даа «Шын» солун эң-не эргим, ынак солунум бооп арткан.
Бо сөөлгү чылдарда «Шын» солунга янзы-бүрү материалдар удаа-дараа үнүп турары эки, тыва ёзу-чаңчылдар, тыва чоннуң үндезин идик-хеви, эт-севи, хүрээ-хииттер дугайы дээш. Ооң мурнунда совет коммунистиг партия үезинде тыва дыл, идик-хеп, ёзу-чаңчылдар эвээш үнүп турган. Ам солундан чүнү билип алыксаар сен, ында шупту бар. Ынчангаш «Шын» солуннуң бүгү-ле ажылдакчыларынга, ооң бижикчилеринге аас-кежикти, кадыкшылды күзедим. Солунувус ам-даа бар, чүс-чүс чылдар чурттазын!
Сереңмаа МААДЫР-ООЛ, күш-ажылдың болгаш культураның хоочуну.
Кызыл хоорай.
Авторнуң чуруу.
“Шын” №25 2025 чылдың июль 3