Чаңгыс классчылар болуру улуг аас-кежик. Школаның эжиин ажыдып өөренип киргеш, школаның эргинин артап, доозуп үнгеш, амыдырал-чуртталганың делгем оруун тып, аңгы-башка чорупкаш-даа, бот-боттарынга эргим, чоок, эп-найыралдыг артып калыры дег аас-кежик кайда боор. Анай чажындан чаңгыс өгнүң ажы-төлү дег чапсарларда дешкилежип, бот-боттарынга оорга-чаглак болуп, өзүп келири дээрге, салым-чолдуң өртек чок белээ-дир. Хөй-хөй чылдар эртерге-даа, найыралды улам быжыктырып, школачы сактыышкыннарны эгилдирип, үе-үе болгаш чыглыры улуг өөрүшкү.
Бис Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг ортумак школазын доосканывыстан бээр бо чылын мугур 50 чылдың нүүрүн көөр аас-кежиктиг болдувус. Эге класска өөредип чораан башкыларывыс амгы үеде бистиң аравыста чок-даа болза, «Үжүглелдиң» эге арнын ажыдып, үжүк-бижикке өөредип, эртем-билигниң алдын аптаразын чүмнеп берген башкыларывысты амдыгаа чедир чылыг-чырык сеткил-биле сактып чоруур бис. Амгы үеде бистиң аравыста каш-ла башкыларывыс улуг назылап, хүндүлүг дыштанылгада олурарлар. Олар кымнарыл дизе, клазывыс башкызы Борбак Монгушовна Хөлчүк, ортумак класстарга биология башкылап, клазывыс башкызы чораан Александра Тюлюшовна Биче-оол олар-дыр. Хүндүткелдиг, эргим бо кижилеривис күш-ажылдың хоочуннары, хөй-хөй шаңналдарның эдилекчилери, башкыларның башкылары. Олар-биле ам-даа харылзажып, арга-сүмени ап чоруур бис.
Бисти доостурган, амгы үеде аравыста чок эргим башкыларывысты сагынмас арга чок. Олар кымнарыл дээрге, Апыш-оол Кыргысович Дагба, ооң өөнүң ишти Елизавета Серээевна Дагба. Башкыларывыс кончуг шыңгыы негелделиг чорааннар. Бешки класска өөренип кээривиске, математика башкызы Василий Опаевич Өлчей күш-ажыл кичээлдерин эрттирип турган. Уругларның чогаадыкчы, ус-шевер салым-чаяанын деткип, ужудар самолеттарны, эжиндирер корабльдерниң үлегер-майыын кылдырып, ооң ачызында кожуун, республика чергелиг маргылдааларга бирги черлерни каш удаа ап келген бис. Хүндүлүг башкывыс, Россия Федерациязының алдарлыг башкызы деп дээди аттың эдилекчизи Сорук Намчылович Сат ховар салым-чаяанныг кижилерниң бирээзи. Ол чазак шаңналдарының каш дакпыр эдилекчизи кижи. Башкывыстың скрипкага ойнаарын безин амдыгаа чедир утпаан бис. Өөнүң ишти тыва дыл башкызы Полина Шаравиевна Сатты база чылыг-чырык сеткил-биле сактып чоруур бис.
Улуг класстарга барганывыста, математика кичээлин берип турган хүндүлүг башкыларывыс, найыралдыг өг-бүле Седип Монгушович, Наталья Кыргысовна Арган-оолдар турган. Быжыг билигни биске берип чораанынга өөрүп, четтиргенивисти илередип чоруур бис. Хүндүлүг башкы Вера Тановна Дандарны канчап уттуптар боор. Орус дыл кичээлдерин кайгамчык солун кылдыр эрттирер турган. Маскыр-оол Коңзаевич Тартан-оол өөреникчилери-биле эпти тып, күш-культура кичээлдерин солун кылдыр эрттирери уттундурбас. Сула шимчээшкиннерлиг гимнастикага дыка өөредир чораан. Уран чүүлдүң концерттеринге акробатиканың дыка чараш дүрзүлерин көргүзүп, шаңналдыг черлерни ап турганывыс — башкывыстың улуг ачы-хавыяазы.
Үстүкү класска өөрени бергенивисте химиявыс башкызы Эрес-оол Белекович Биче-оол турган. Кичээлдерде солун химиктиг дуржулгаларны кылдырар. Бир кичээлге частыышкын үндүрер часканывыс безин уттундурбас. Кичээл санында-ла башкывыс-биле деңге хөөрежип, хөглүг-баштак каттыржып эрттирер турган бис. Пионервожатый башкывыс Чечек Ховалыговна Ортун-оол турган. Пионерлер организациязын дүжүргүжеге пионер вожатыйы болуп ажылдаан, хөй-хөй шаңналдарның эдилекчизи. Онгу классты доостурган башкывыс Товарищтай Сарыг-оолович Ховалыг. География болгаш төөгү кичээлдериниң башкызы турган. Башкывыс делегей картазын беш салаазы дег билир, бисти база ынчаар өөредип чораан. Самбырага бөмбүрзектиң картазын азып алгаш, бисче көргеш, чурттарны айтырыңар дээр. Кандыг-даа тывылбас чурттарны айтыр башкы. Ол үениң башкылары бодунуң билиин ханы билир, өөреникчилерге кичээлдерни бөдүүн болгаш билдингири-биле тайбырлап берип чораан. Александра Шоюновна Даржаа күш-ажыл кичээли башкылап турган.
Башкывыс бисти ус-шевер, холу чемзиг кылдыр өөреткен.
Ол үениң кижизидилгези кончуг шыңгыы, шынарлыг турганындан бистиң чаңгыс классчы эштеривистиң ниитилелге ажыктыг кижилер болганы бадыткап турар. Оларның ачызында амгы үеде шупту эртем-билиглиг кижилер болуп, амыдырап-чурттап чоруур бис. Бистиң аравыста сайыт, ат-алдарлыг чоннуң хүндүлүг башкылары, поварлар, бухгалтерлер, харылзаа шугумунуң тергииннери, парикмахер ус-дарган шеверлер, тергиин спортчулар, даг-дүгү комбинадының улуг инженери, арга-арыг ажылының ишчилери, библиотека ажылдакчылары база кымнарны чок дээр. Күш-ажылдың хоочуннары, көдээ иштиң ажылчыннары, мурнакчы малчыннар. Амыдыралдың аайы-биле өскүс-чавыс арткан уругларны өстүрүп чоруур эштеривис-даа бар.
Эш-өөрлеривистиң кижизидип өстүрүп каан ажы-төлү база ада-иезиниң төлептиг аажы-чаңын дөзеп, ажыл-ижин уламчылап, Тываның аңгы-аңгы булуңнарында ажыл-агыйын кылып, ёзулуг кижилер болганынга чоргаарланып чоруур бис.
Бистиң клазывысты доостурган Товарищтай Сарыг-ооловичиниң оглу Владислав Товарищтайович Ховалыг амгы үеде Тыва Республиканың Баштыңы болганынга канчаар-даа аажок өөрүп чоруур бис.
Чаңгыс классчылар болуру улуг аас-кежик деп эгезинде бижээн бис. Оон аңгыда, чаңгыс классчылар болуру хүлээлге. Хөй-хөй чылдар иштинде школачы найыралывысты сула салбайн, бот-боттарывысты деткижип, хүндүлежип, эге класстан эгелээш, амдыгаа чедир чүктеп чоруур хүлээлгевис ол.
Ак-Туруг ортумак школазының 1973 чылдың доозукчулары.
Чурукту хууда архивтен алган.
"Шын" №39 2023 чылдың май 31