Суг олуттуг Кодан чылының агаар-бойдузу Тывага өршээлдиг болган. Час, чай-даа дыка-ла каңдаашкынныг эвес, оът-сигенниң, тараа болгаш ногаа аймааның дүжүдү багай эвес болду. 267 416 тонна сигенни республиканың көдээ ишчилери мал-маганынга белеткеп ап, планны 108,8 хууга ажыр күүсеткен. 2022 чылдың октябрь айда байдал-биле деңнээр болза, ынчан 241 муң тонна мал чемин белеткээн турган. Мал чеминиң белеткелин эң кызымак, шудургу кижилер октябрь айның чылыг хүннеринде уламчылап турар. 2023–2024 чылдарның кыштаглаашкын үезинде мал чеминиң четчир курлавыры республикада тургустунган деп болур.
Белеткеп алдынган мал чемин чидириг чокка кадагалап шыгжаарының айтырыын Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг көдүрүп, улуг күш болгаш хөй чарыгдалдарны үндүрүп тургаш белеткеп алган сиген-ширбиилди эң ылаңгыя от-көстен камгалаар талазы-биле ажылдарны чорудуп, өрттерге удур баш бурунгаар хемчеглерни алырын сумуларның чагырга даргаларындан негээн.
От-биле оваарымча чок болгаш өске чылдагааннар уржуунда мал чеминге белеткээн сигенни өрттедип алырының айыылы бар. Ооң бир чижээ, Тожу кожууннуң Доора-Хемге “ГАЗ-66” маркалыг машинаның кожуунга чүдүрүп каан сигенниң өрттенгени. Ол өрт техниктиг чылдагаан-биле хып үнгенин Онза байдалдар яамызының ажылдакчылары тодараткан-даа болза, чолаачы бодунуң машиназының техниктиг байдалын таптыг хынавайн, оваарымча чок болганын сигенниң хып үнген чылдагааны деп санап болур.
Черле ынчаш, чолаачыларның болгаш трактористерниң оваарымча чогунуң уржуунда оларның башкарып чораан машина-техниказынга чүдүрүп каан сиген өрттенген таварылгалар Тывага тургулаан.
2012чылдың сентябрь айда Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Мажалык суурга КамАЗ маркалыг машинаның чолаачызы чавызадыр халая берген электри шугумунуң адаа-биле халдып эртерге, ооң сывырындак демирлери каккылажып, замыкание болганындан ол КамАЗ-ка чүдүрүп каан сиген хүл далган кылдыр өрттенген. Мал чеминге белеткээн сигенни кыштагларже чедирип турар амгы үеде чолаачылар, трактористер оваарымчалыг болуру чугула.
Бичии ажы-төл сиген хөпээннериниң азы сарааттарының чанынга ойнаар чоруун ада-иелер болгаш улуг кижилер болдурбас болза эки. 2017 чылдың сентябрь айда Бай-Тайга кожууннуң суурларының бирээзинде чуртталга бажыңының чанында сиген сараадынга бичии уруглар оттуг-ыяш кыпсып ойнап тургаш, өрттү үндүрген. Мал чеминге белеткээн 4 тонна сиген ынчан өрттенген. Бичии оолдар, уруглар боттары онча-менди болганы өршээлдиг. Черле ынчаш, ажы-төл от-көс-биле ойнап тургаш, сигенни өрттедип үндүрген таварылгалар Тывага чылдың чыгыы болуп келген.
Чайын мал чеминге кызып белеткеп алган сигенин малчыннар боттарының оваарымча чогу-биле шуптузун өрттедип калган таварылгалар безин тургулаан. Кызыл кожууннуң Агылыг деп черде кыштагга 2021 чылдың октябрь айда 100 тонна сиген өрттенип калган. Ооң чылдагааны – өрттү болдурбазының дүрүмүн малчын боду сагывааны. Кыштагда бажыңының чоогунга сигенни сарааттап каарга, печканың хоолайындан үнген көс сигенниң кырынга барып дүжерге, сиген дораан-на хып үнген. Өртке удур дүрүм ёзугаар сигенни малчын бажың-балгат, кажаа-хораадан 50 метрден ырак черге шыгжаар ужурлуг турган.
Тывага 2015 чылдың күзү мал чеминге белеткээн сиген өрттенир талазы-биле дыка “байлак” болган деп болур. Олар шупту Онза байдалдар яамызының медээлеринде демдеглеттинген. Сентябрь 28-те Эрзинниң Бай-Дагга сиген шыгжамыры өрттенип үнген, чүгле 12 тоннаны өртчүлер камгалап шыдаан, артканы шупту өрттенип калган. Октябрь 2-ниң хүнүнде Чадаанага 6 тонна, октябрь 13-те Каа-Хем кожууннуң Авыйган чоок-кавызында Бурганныг-Аксы деп черде кыштагга 25 тонна сиген өрттенип каан. Октябрь 16-да Чеди-Хөл кожууннуң Ак-Талга, октябрь 18-те Улуг-Хемниң Арыг-Үзүүнге мал чеминге белеткээн сиген өрттенген. Ноябрь 2-де Кызыл кожууннуң Элегес-Аксынга 1 тонна сиген өрттенип калган.
Онза байдалдар яамызының бо демдеглелдери көдээниң чурттакчыларын бөгүн база кичээндирер болгу дег.
Сигенни өрттен камгалап- кадагалаарының кол негелделери мындыг:
- сигенни электри шугумнарындан 15 метр, оруктан 20, бажың-балгаттан 50 метр ыракка сарааттаар, сарааттарны долгандыр кажаалаар;
- сарааттар турар девискээрни долгандыр калбаа 2 метр чер дилиндээн чардырар, дилиндек биле сарааттың аразы 5 метр ырак болур ужурлуг;
- сараат чанынга от кыпсып, таакпылап болбас;
- сиген шыгжамырының чоогунга бичии уруглар турары болгаш ойнаары шуут хоруглуг.
- сиген шыгжамырын дүне-хүндүс доктаамал хайгааралга тургузар.
- сиген шыгжамырының девискээринге болгаш ооң чоок- кавызынга өрттү болдурбазы-биле саазын дээн ышкаш кывыычал боктарны аштаар.
Өртке удур бо дүрүмнерни малдың ээлери шыңгыы сагыыры чугула. Кыштаглаашкынның берге үезинде чаңгыс тудум сиген безин дыка үнелиг апаар.
Ш. МОНГУШ.
Чурукту интернеттен алган.
«Шын» №78 2023 чылдың октябрь 14