2024 чыл РФ-тиң алдарлыг артизи, ТР-ниң улустуң артизи Анзат Кууларга ийи дакпыр юбилейлиг чыл болган: Тыва театрга ажылдаанындан бээр 50 чыл ою болгаш 70 харлаанын демдеглеп эрттирген. Аңаа немей ном база үндүрүп алган. Хөйге билдингир артизивистен эртип турар чыл кандыг болганын “Шынның” номчукчуларынга сонуургадып бээрин дилээн бис.
– 2024 чыл меңээ-даа, уруг-дарыымга-даа кончуг дүжүткүр чыл болду. Чогаадыкчы кежээмни-даа, мугур харымны-даа эрттирдим. Чогум төрүттүнген хүнүм август 14-те. Ол хүн билбээнимде уругларым мени чараш бойдустуг черже чалапкан. Ында дуңмаларым, төрелдерим чыглып, хой өзеп, аъш-чем делгеп хүндүлээн. Шуут манавааным белек ол болду.
Акшадан чинчилер
Кажан бо хире үеге келгенде, кижи эрткен оруунче хая көрнүп көөр боор чүве-дир. Бир-ле дугаарында, кижиниң чашкы үези каракка дораан чуруттунуп келир.
Билип кээримге, Ак-Дашка авам-биле уруглар акшазы деп акша ап чоруур бис. Авам ол үениң калбак ногаан акшазын дүргеш, пөске дискеш, меңээ чинчи кылдыр кедирип берген. Хевири ол акшаларның өңү чараш боорга, бодум ынчаар дилеп турган хире мен. Ол чараш, “аар өртектиг” чинчимни бичии кижи халып тургаш, чидирип алган мен. Авам биле ону дилеп чорааш, көөрүвүске, ясли хериминиң иштинде дыка хөй кижилер чыглып алган тур. Черде олургулапканнары-даа, турарлары-даа бар. Ол улус мурнунда дыка улуг каът-каът торгу платьелерлиг улус бир-ле чүве чугаалап турар. Иштимде, ол платьези-биле өгже сыңмас-тыр аа деп көрүп турар мен. Оларның арыннары кижилерден өске, өреме-биле чаггаш, ак далган-биле кырындан уруп каан дег хаш куу, баштарында дүргектээн дүктерни каът-каът кылдыр кадап алган. Ам болза париктер диин. Ыглажып-даа турар, каттыржып-даа турар. Көрүкчүлер олар-биле деңге каттырышкан, ыглашкан, чукуртунган-даа кижи бар. Төнчүзүнде, ол хөй чиктиг улус четтинчип алгаш, демнии кончуг мөгейип турар... Чогум чүү болуп турганын билип чадап, шуут кайгап турар мен. Авам-биле чанып ора, айтырарымга, артистер деп улус шии ойнап турганы ол-дур дээн.
Авамны эскереримге, шии көргенинден ийик бе, өөрүшкүлүү кончуг болган. Мени бажының кырынга көдүрүпкеш, баалыкта көстүп келген малынче халып-ла каан. Мен ужуп чоруур чүве ышкаш, дыка амырып, каттырып чоруур мен... Читкен чинчилер-даа ында-ла уттундуруп чыдып калган. Ада-иевис аалы дыка ырак тайгага-даа турган болза, кылаштап чорааш, шии келген дээрге-ле, албан көрүп аар турдувус. Борбаана дээр угбам турган. Ол база артистерге дыка ынак. Ооң-биле кезээде өгге артистер өттүнүп ырлаар, танцылаар, “Шын” солунга авазының чанында турар адыг оглун көргеш, ону шиижидип көргүзер турдувус.
Ол дөрт харлыымда бир дугаар артистер деп улусту көргеним бүгү назынымда уттундурбас артып калган. Ол олчаан театр деп сөс чүрээмче киргеш, хан-дамырымда сиңип калган, артист мергежилден өске чүнү-даа сонуургавас болганым шын.
Киргеш, олчаан арткан
Бистиң салгал Кызылдың уран чүүл училищезинге актер-режиссёр деп салбыр ажыттына бээрге, өөренип киргеш, 1974 чылда ооң бир дугаар доозукчулары болдувус. Ону дооскан чылывыста эрги театр дээривис, амгы үеде филармонияның оран-савазынче холда быжыг билигниң документизин тудуп алгаш, киргеш, ол олчаан күш-ажыл дептеринде чаңгыс “Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының артизи” деп бижиктиг ажылдап чор мен.
Ынчан бисти бир дугаарында боттарывыстың башкывыс Сиин-оол Лакпаевич хүлээп алган. Кандыг-даа дааш-шимээн чок оожум ажылдап эгелээн бис. Амгы үеде чаа артистер доозуп кээрге, дыка улуг болуушкун кылдыр хүлээп турар ышкажыл. Бистиң үевисте ындыг эвес турду. Шупту чүве бөдүүн, бот-боттарынга, улуг кижилерге кончуг хүндүткелдиг турган. Бис тыва театрның дөрт дугаар салгалы болуп ажылдап киргенивис ол.
Мурнувуста кымнар турган дизе, кысказы-биле театрның төөгүзүнден алыр чүве болза, 1935–39 чылдарда Оюн Шагдыр-Сюрюн аттыг клубтуң баазазынга театр студиязы турда, театрның эң баштайгы таваан салган Виктор Көк-оол баштаан улуг артистеривис ону дооскан. 1940 чылда ол театр студиязы күрүнениң хөгжүм-шии театры апарганда, 1955 чылда Ленинградтың театралдыг институдун бистиң башкывыс Сиин-оол Оюн баштаан, Владимир Монгальбии, Галина Дүгержаа, Клара Сагды дээш өске-даа артистер доозуп келген. Оларның соонда 1968 чылда ол-ла институттуң ийи дугаар доозукчулары Дадар Барынмаа, Дыртык биле Дадар Монгуштар, Люндуп биле Мария Солун-оолдар, Хертек биле Анна Шириин-оолдар баштаан артистер.
Шак мындыг тыва культураның, уран чүүлдүң сураглыг үндезилекчилери, театрның хоочун артистериниң аразынга доругуп өзер, оларның эгээртинмес дуржулгазындан өөренип көрүп, кады ойнаар аас-кежиктиг болганым, артист болур салым-чаяанымга өөрүп, ону дээди шаңнал кылдыр хүлээп ап чоруур мен. Тыва театрның улуг артистериниң дугайында, оларның-биле кады гастрольдап чорааш, көргеним солун таварылгаларын, бодумнуң эскериглеримни чыып, номумда бижээн мен. Ол-ла номче Кызылдың 9 дугаар школазынга 20 ажыг чыл театр бөлгүмүн удуртуп, режиссёрлаан дуржулгамны база киирдим, канчап билир, улуска херек апаар чадавас.
Чайыры дүшпээнде, солун эвес
Үе ынчап барган бе, бо үеде чүү-даа чүве өскерлип турар, амгы кижилерниң алдынары бистиң үеге деңнээрге, көңгүс аңгы апарган. Үениң маңы база дыка дүрген-дир. Кайда-даа реклама, баш бурунгаар болур чүүлдерни аажок чарлаар апарган үе-дир бо. Чогум реклама деп чүүл херек-даа болза, баштай ажылды көргүспейн чыда, ону дээрже үндүр мактаары дыка шын эвес. Ол мактаашкынныг баш бурунгаар чарлалга бүзүреп алгаш, көрүп чеде бээрге, шоолуг эвес боорга, чон хомудап артып каар болгай. Ол чүүлден бодум дыка коргар, шуут эпчоксунар мен.
Театрга чаа доозуп келген артистер кээрге, Александр Даржай ынча дээр турган: “Чаа келген улусту башкылары аажок мактап, чайырлап каан болур. Оларның чогум-на шын ажылын ол чайыры чидерге, көөр мен. Амдыызында солун эвес-тир ийин” — дээш, чалаарга-даа, келбес турган. Ол чайырны дүжүр эдилээри дыка берге, ылаңгыя уран чүүлдүң кижилеринге. Кылыр ужурлуг чүүлүн бедик деңнелге кылып чоруур болза-ла, ажыл-агый чайгаар шуудаар.
Бодум театрга ажылдап эгелээш, улуг рольдар дугайында бодаар хамаанчок, бичии-ле черинге кыстынып чоруур болзумза, аксым-кежии ол-дур деп бодаар чораан мен. Ам-даа ол бодалымга чагыртып чор мен. Артист кижи чон мурнунда көскү болганда, эң-не кол чүүл алдар-ат мурнады алырында эвес, чон мурнунга хүндүткелдиг, ёзулуг артист деп бадыткап шыдаарында деп бодаар мен. Меңээ роль бүрүзү үнелиг. Эгезинден тура бичии аңчыгаштар ойнаар, пионерлер ойнаар турдум. Ам-даа улус мени Чараштаа, пионер дээр. Ол чүүл меңээ улуг шаңнал-дыр. Аныяк тургаш, кырган улус ролю ойнаксаар турган мен. Бодумнуң овур-хевирим шуут таарышпас болганы-биле ындыг рольдарны меңээ бербес турду. Ам улгады бергеш, ойнап чор мен. Улуг назылыг (бодум үе-чергем) хедер, солун, өде-чара чаңныг, мерген угаанныгларны ойнаары меңээ дыка солун.
Мынча чыл чүъктеп келген чүъгүмнү улуг хүндүткел-биле камнап чор мен.
Ала-чайгаар хүлүмзүрүг долуп келир
Сагыш-сеткилди хөлзедип, кыптыгып үнүп кээр өөрүшкү дээрге ажы-төлүмнүң өөрүшкүзү болур. Мынчага утпас бир өөрүшкүм, улуг оглум ынчан школа назыны четпээн-не турган боор, иелээн бир сесерликке агаарлап чораан бис. Канчангаш көрүптеримге, бир ыт бичии кушкаш тудуп алган хөөкүйнү пактап алган, ол-бо селбереңнеди октап тур. Боду бичии хирезинде оглум ону көрүп кааш, дораан шыкпыыш тудуп алгаш, шаа-биле ол ыттты ойладып тургаш, кушкашты хостап апкан. Ону көргеш, оглумну дыка чаптаан мен. Чаш-даа турган болза, сеткили ол хире эки, дузааргак болганын ам-даа сактып келгеш, ала-чайгаар арным хүлүмзүрүг-биле долуп келир. Ол ышкаш чанымда ажылдап чоруур артист уруум Аржаананың өг-бүлезинге база багай эвес түңнелдерлиг чыл болду. Оларның чедиишкиннеринге база өөрүп ор мен. Ол ышкаш хоорай автобузунга-даа чорумда, аныяктар олудун чайлап, кижиге хүндүткелин илередирге, аңаа база бар шаам-биле өөрүүр чордум. Юбилейлиг кежээмге шуут манавааным чүүл болган. Эпчоксунар деп чүвемни. Сүт-Хөлдүң Ак-Даш суурда Культура бажыңын мээң адым-биле адап каанын чарлаан. Дыка девидедим. Бодум безин билбээн мен. Ам канчаар, чоннуң шиитпиринге удурланыр харык бар эвес. Чонумга солун арнын ажыглап, четтиргеним илередип, аас-кежикти күзедим!
Дылывысты камнаалыңар!
Амыдырал дески эвес болганда, сагыш-сеткилди дүвүредип келир чүүлдерни канчап-даа оюп эртип шыдавас бис. Бирээде, бо каргыштыг дайын дүрген доостур чүве болза деп, кижи бүрүзү бодап чоруур бис. Дайын ышкаш бак чүве кайда-даа чок. Ийиде, кезээде сагыжым аартып чоруур айтырыг тыва дылывысты, тыва ёзу-чаңчылдарывысты чидирбейн, ол-ла олчаан келир салгалдарга кадагалап арттырып бээри. Оон аңгыда, тыва чонувустуң интернетте кижи аксынга кирбес сөстер-биле сөглежир, бодаарга, ёзулуг "чеди өкпези туруп келген" дег хорадаан, килең долган бижижер. Ындыг чүүлдерни номчуур-даа хөңнүм чок.Хүндүткел, биче сеткил деп чүүлдер шуут ховартаан. Шупту чүвени акша шиитпирлеп турар апарган. Меңээ ол чүүл эмин эрттир ыядынчыг болгаш эпчок болуп турар.
Каш-ла санныг кара тывалар бот-боттарывысты камнажып, хүндүлежип, деткижип, каяа-даа эки сеткилдиг болуулуңар деп чугаалаксаам кээр.
Ынчангаш үнүп олурар Чаа чыл уткуштур бүгү чонга быжыг кадыкшылды, тайбыңны, кижи бүрүзүнүң бүдүү бодап чоруур күзелдери бүдер болурун күзедим!
/ Карина МОНГУШ.
Чурукту А.Кууларның архивинден алган.
“Шын” №100 2024 чылдың декабрь 28
