Эрткен хүннерниӊ бирээзинде Буян-Бадыргы ѳргээзиниӊ хуралдаар залынга кончуг солун, буянныг хемчегге киришкенивиске аажок ѳѳрүп, сагыш-сеткил кѳдүрлүүшкүннүг тарап чандывыс.
Чонга ачы-буянныг, билдингир чораан эмнекчи башкывыс Станислав Күжүгетовичиниӊ хѳй чылдарда чыып, шыгжап чорааны «Эрги тыва хүрээлерниӊ болгаш лама башкыларныӊ тѳѳгүзү» деп хѳй немелделерлиг, эдилгелиг үшкү номунуӊ (1760–1991) таныштырылга дою болган. Ону музей эртемденнериниӊ редакторлааны-биле, ѳѳнүӊ ээзи, уруглары чырыкче үндүрген. Эртемге болгаш шажын тѳѳгүзүнге хамаарыштыр эртем докторлары Каадыр-оол Алексеевич база Ульяна Павловна ханы уткалыг, делгереӊгей бодалдарын, үнелелдерин илередип, авторнуӊ ат-алдарга тѳлептиин саналдаан.
Станислав Серенот башкыныӊ тѳндүр кылып четтикпээн үүле-херээн ооӊ 75 харлаанынга болгаш ѳске ѳртемчейже чораандан бээр 3 чылдаанынга тураскаадып, үндүрүп кылганы номнуӊ тургузукчузу «Енисей-Сибирь каттыжыышкынында» хоочун музейжи Урана Делгер-ооловна тода таныштырган. Ном-биле баш удур таныжып, номчуп алган чалатканнар база сактыышкын материалдарыныӊ чамдык авторлары үшкү үндүрүлгеге хамаарыштыр сагыш-сеткилин үлежип, үнелел сөстерни чугаалаан.
Түӊнелинде, хүндүлүг башкывыстыӊ чонунга, келир салгалдарга, аныяк-ѳскенге арттырып каан тѳѳгү ужур-дузалыг ному тергиин белек дээрзин демдеглевес арга чок. Хѳй дыӊнаарыныӊ орнунга, чаӊгыс кѳрүп номчааны кедилиг-дир ийин. Ылаӊгыя номнуӊ 86-гы арнындан эгелээн 2-ги эгези тускай болгаш хѳй барымдаалардан долдунганы кижиниӊ сонуургалын оттуруптар. Хуурактап чораан лама башкылар «эртем-билигниӊ баштайгы хараачыгайлары ол» дээрзин тѳѳгүден ѳг-бүлелер, тѳрел аймактар билип алыры чугула. Ук номну Кызылда Тыва культура тѳвүнүӊ садыындан, авторнуӊ бодунуӊ ажылдап чораан офизинден чалап алырын сүмеледим.
Номнуӊ ак доюнга келген хѳй улустуӊ аразындан ийи-ле аалчыныӊ үнелиг чугааларын кысказы-биле дамчыдайн.
Станислав Күжүгетович ажылдап келген үелеринде элээн хѳй номнарны белеткеп, чырыкче үндүргенин Тываныӊ улустун чогаалчызы Николай Куулар демдеглээн: “Бо сѳѳлгү номунуӊ немелделиг катап үндүрүлгези амгы үеде ѳске кымныӊ-даа кылып шыдавазы үнелиг ажыл болур. Тыва чоннуӊ тѳѳгүзүнүӊ бир элээн улуг кезиин моон билип ап болур. Шажын-чүдүлгениӊ эӊ сайзыраӊгай турган үелерин шинчилеп коптарган болганда, мону чүгле шажынчылар, чүдүкчүлер эвес, а бүгү чон сонуургап номчуза эки деп бодаар-дыр мен”.
Ол ышкаш Тываныӊ болгаш Моолдуӊ улустуӊ чурукчузу Начын Шалык башкыны эӊ бир дугаарында 1990 чылдарныӊ эгезинде кѳргенин чугаалаан: “Бодум ынчан дендии аныяк, уран чүүлдүӊ чурулга салбырын дооскан үем. Мээӊ ада-ием ынчан Хайыракан школазыныӊ башкылары турган болгаш, Станислав Күжүгетовичиниӊ коллегалары болур. Бир-ле хүн авам мени, маӊаа сээӊ-биле ужуражып, бир башкы кээр деп сагындырган. Ол ужуражылганы бүгү назынымда сактып арткан мен. Мээӊ мурнумга хѳлчок ак, чырык кижи келген, чүгле ѳӊ чүзүнү, хевири-биле эвес, ооӊ бүгү мага-бодундан (иштинден) чылыг, ак херел, оожургал үнүп турган ышкаш болган. Хѳй эвес чугаазыныӊ сѳстери улуг деӊзилиин билдим. Ол меӊээ бурган-сагыызыннарлыг танка чуруур онаалга берген. Найыралывыс ынчаар эгелээн. Ѳӊнүг бурганнар чураан альбомну эккеп бергеш, чуруур бурганнарны айтып бээрге, чүрээм шакпыланып күүседип турдум. Түӊнелинде, танкаларның эки, шын чуруттунганы башкыныӊ сеткилинге хѳлчок таарышкан. Моол, бурят улуг башкыларга арамайлаткаш, дуганын каастап-дерээш ажылдап турда, дараазында чылда Чырыткылыг 14-кү Далай-Лама айызап, күш киирип каанын башкы меӊээ чоргаарланып чугаалап олурду. Олар ам-даа хүлээлгезин күүседип, чонда бараан болбушаан”.
Шак мындыг ус-шевер, ховар кижилерниӊ ѳске-даа ажылдары хүрээ-хииттерниӊ ханазын каастап, иштики энергияныӊ күчү-күжүн долдуруп, арыглап турарын чүдүкчү чон үнелеп чоруурлар. Алдарлыг чурукчунуӊ чылыг сактыышкыныныӊ чүгле эвээш кезиин киирдим.
Вера Донгак, хоочун библиотекарь.
Кызыл хоорай.
“Шын” № 23 2025 чылдың июнь 19