Тываның ном үндүрер черинде үгектен Лидия Иргиттиң «Дегбес боо» номун садып алгаш, дыка сонуургап номчудум. Тывада сурагжаан шүлүкчү бо удаада дузаашкынны каткы-биле согажалаан чогаал бижээни бир-ле тывызыксыг, сагыш-сеткилди хөлзедиптер болду. «Баштайгы ынакшылым-биле», «Кожалар», «Дегбес боо», «Болчукчу», «Аныяк эртемден» чогаалдарны номчааш, караам чажын төгүлдүр каттырып, а мелегей, бот тогдунар маадыр сөөлүнде кээп амыдыралын ажык чок, хоозун чурттап эрткеш, халактаарга, cагыш-сеткилим саарзыкталып, эрте миннири кай деп хомудадым-даа…
Өг-бүлезинге улусчу аас чогаалдың байлак кавайынга кижизиттингени, төрээн чери, чону, бойдузу-биле хан-дамырындан тудуш холбаалыг Лидия Иргиттиң үжен ажыг чыл журналистеп ажылдааны Тывазын улам ханы билип алырынга идигни берген. Ол ам думчуун бодаар чорук-биле, сагыш-сеткилди хоозуратпас дээш демиселди эгелээни бо. Хоочун журналист Лидия Иргиттиң баштайгы дузаашкынныг чогаалдары «Шын», «Тываның аныяктары» солуннарга парлаттынып турганы номга дөгүм өзек болганы чугаажок. Ооң чогаадыкчы ажыл-ижи сөөлгү үеде улам идепкейжээн: ооң шүлүктери, баснялары, очерктери республиканың база Россияның солун-сеткүүлдеринге удаа-дараа үнген болгаш үнүп-даа турар. «Литературная Россия» солун Лидия Иргитти «Сибирь федералдыг округунуң бежен мурнакчы чогаалчыларының бирээзи» дээни биске улуг чоргаарал.
Сатира дээрге күрүнениң, ниитилелдиң, кижилерниң четпес, кемниг чоруун уран чүүлде база литературада каттырынчыг кылдыр көргүскени-дир. Ол шагда тывылган бурунгу гректер литературазында, эртемде, политиктиг партияларда, харын-даа ниитилелде четпестерни сойгалап чорааннар. Сатираның кол темазы – ниитилелде четпестер-биле хайыра чок демисел болбайн аан. Олче бисти чуртталга ала-чайгаар албадапкан болгай.
«Чашпаа даргалар», «Игилчи Ыспар-оолдуң шаагайтатканы», «Улуг дарга турган болзумза», «Эмчилеп чадап каан мен» деп чогаалдарда амыдыралда ылап таваржы бээр дүжүметсиг чоруктуң айыылдыын сойгалааны дээштиг. Үениң тыныжын эскерип, ниитилелге айыылдыг арагалаашкын, наркоманияга удур Лидия Иргит – кам-хайыра чок, туруштуг демиселчи («Арагалаашкынга удур демисел», «Бужар-бак чоруктуң уржуу», «Бомж»).
Дошкун чараш бойдузунга торлуш дивес ажыл-ишчи чоннуг, моол, алтай кожаларлыг Мөңгүн-Тайгага өскени Лидия Иргиттиң чаа чогаадыкчы көрүш-бодалынга, дыл-домаанга чаагай салдарлыг болган. Ада-иезин, ажы-төлүнүң адазын, кады төрээннерин каш дакпыр чидирзе-даа, бергелерге улам каңналган Лиданың чогаалдары чайнап чырывышаан. Ооң амыдыралга быжыг туруштуу, хая-даш дег тура-соруктуу дээш мен ону хүндүлээр мен.
Лидия Иргит чүгле амгы номчукчуларга эвес, а келир салгалга база бижип турар. Чежемейниң-даа дузаашкынныг болза, ниитилелде бар четпестерни дарый эдип алырын кыйгырган ооң бо чогаалы төрээн чонунга, чуртунга ынакшылы сиңгени чугула. «Багын сөглээрге – бачыды арлыр» дижири дег, эскербейн чоруур, эдип алгы дег чүүлдеривисти автор ажыт-чажыт чокка бижээн болганда, шынчы, топтуг салгалдар немежип, амыдыралывысты эки талаже углай бээринге бүзүрелим улуг.
Зоя ДОНГАК,
эмчи, ТР-ниң база РФ-тиң журналистер болгаш чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү.
Москва хоорай.