Чурттуң Президентизи Владимир Путинниң эгелекчи саналы ёзугаар “Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри” федералдыг төлевилел эгелээнден бээр республикага 145 девискээрни чаартып чаагайжыткан. Оларның бирээзи – Шагаан-Арыг хоорайның Бай-Даг дааның эдээнде "Азия төвүнүң көшкүн чоннарының парыгы" деп бир тускайлаң, улуг хемчээлдиг тудуг. 2024 чылдың февраль 11-де, Шагааның ак айының онзагай хүнүнде, Шагаан- Арыг хоорайга ук парктың байырлыг ажыдыышкыны болган.
Ол хүн Шагаан-Арыг хоорайның база бир кончуг чараш каасталгазы болган парыгының ажыттыннарын четтикпейн манап турган улуг-биче чон ам-на тыва национал тоннарын кедипкен чыглып, байырлыг ажыдыышкынга киришкен. Кажан паркче кирер эжиктиң кызыл кожаазын кезиптерге, өөрүшкү-маңнай долган арыннарлыг шагаан-арыгжылар паркче киргеш, чаартылгаларга өөрүп, сонуургап көргеннер. Төп өгге мындыг онза паркты тударынга киржилгелиг болган тудугжулар болгаш өскелерге-даа кожууннуң мурнундан шаңналдарны тывыскан. Улаштыр парктың төвүнге Шагаа байырлалынга тураскааткан оюн-тоглаа болган.
Ол хүн ылаңгыя улуг назынныглар парктың ажыдыышкынын төөгүлүг болуушкун кылдыр үнелеп, өөрүп турганнар. Оларның бирээзи ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, Улуг-Хем кожууннуң чагырыкчызынга үр чылдарда ажылдап чораан, амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада-даа болза, Иштики херектер органнарының хоочуннарының Улуг-Хем кожуунда чөвүлелиниң даргазы, ТР-ниң ИХЯ-ның регионалдыг чөвүлелиниң президиум кежигүнү Виктор Пюрюнаның бодалын сонуургап айтырган бис:
– Кажан кожууннуң кол архитектору К.К. Комбуйнуң ТР-ниң Тудуг яамызының специалистери-биле демнежип кылганы “Азия төвүнүң көшкүн чонунуң парыгы” төлевилели федералдыг мөөрейге тиилеп алырга, ону кайы девискээрге тудар болза экил деп айтырыг тургустунуп келген. Ынчан кожууннуң хоочуннары болгаш удуртукчуларының арга-сүмезин айтырарга, кандыг-чүү-даа болза, кожуунну эвээш эвес үеде удуртуп чораан дуржулгамдан билиримни чугаалап, Шагаан-Арыг хоорайның девискээриниң чиңгине планында Аныяктар парыгын тудар дээн девискээрни айтып, чоннуң “Сүбедей” деп адап алганы дайынчының харап алган олурар тураскаалы Бай-Дагның баарынга кылза кандыгыл деп, ол ийи объектини холбаалыг кылырын сүмелеп турган мен. Түңнелинде, кожууннуң удуртулгазы ону чүүлдүг деп көргеш, аңаа кылып эгелээнинге канчаар-даа аажок өөрдүм.
Бо онзагай чараш парктың байырлыг ажыдыышкынын барып-барып Шагаа хүннеринде кылганы база дыка эки-дир. Шагаан-Арыг хоорайның чурттакчылары чаа паркка шагаалаар аас-кежиктиг болду. Бо төөгүлүг болуушкун болбайн канчаар. Келир үеде бо парктан улуг-биче чон кыжын-даа, чайын-даа үзүлбес болур. Ооң кадында ырак-чооктан келген аян-чорукчуларны хаара тудар, тус-черниң сайгарлыкчыларынга орулгалыг ажылдап алырынга база ажыктыг.
Паркта аңгы-аңгы шөлчүгештер бар-дыр. Аңаа спортчу болгаш культура-массалыг кандыг-даа хемчеглерни эрттирер болза, дыка көрүштүг, эптиг. Эң-не көскү черде туткан тыва чоннуң хүндүлээри өгнүң чаа үеге дүүштүр кылганы, дыка үнелиг, үлегерлиг-даа. Парктың турар чери, даг кырында харап олурар дайынчы, хоорайның онза тускайлаң демдээ болуп турар. Чурттуң Президентизи Владимир Путин, ТР-ниң Чазааның Даргазы Владислав Ховалыгның чугаалап турары, чурт иштинге туризмни сайзырадыр болза, республиканың хөгжүлдезинге улуг рольду ойнаар дээнинге катчыр мен. Ол ышкаш бо-ла чаартылгаларга немей Саян-Шушенск суг шыгжамырын база чүге кадып ап болбас боор.
Ол дугайында даргалар шагда-ла боданып алган турар чүве боор оң. Бо удаада база бир саналды киириксеп турар мен, чүл дээрге Бай-Дагны долгандыр турар девискээрни, Шагаан- Арыг хоорайны арыг-силигниң, элээр амыдырал-чуртталганың девискээри кылдыр чарлаар болза эки – деп, байлак дуржулгалыг хоочун чугаалаан.
Бүгү Россия чергелиг 2022 чылда “Эң дээре чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлеңи" деп алдыгы федералдыг мөөрейге Улуг-Хем кожууннуң кол архитектору Карина Комбуйнуң “Азия төвүнүң көшкүн чоннарының парыгы” деп төлевилели тиилээш, ону боттандырарынга 72 сая рубль деткимчени алганын сагындырып каалы.
Федералдыг мөөрейге 300 ажыг киржикчи аразындан тиилеп үнген төлевилелдерни боттандырарда, эң-не кол негелдези – экологтуг арыг материалдарны ажыглаары. Ынчалдыр парктың кол объектизи – көшкүн чоннуң улуг өргээзиниң тудуун кылып тургаш, экологтуг материалдарны Москвадан, Моолдан чагыдып кылып турганын мурнунда үндүрүлгелеривиске тодаргай бижип турган бис. 220 дөрбелчин метр шөлдүг өгнүң чүгле шывыынга хамаарыштыр чугаалаар чүве болза, ол чеди каът. Бир дугаар шывыы – өл-шык, чаъс эрттирбес шывыг, ооң кырындан ийи каът холлофайбер, үш дугаар шы-выг – кылагар, термос иштинге ажыглаар материал ышкаш материал, ооң кырындан эң-не дээре шынарлыг брезент-биле шып каан. Шуптузунга экологтуг арыг, кадыкка хора чедирбес материалдарны колдадыр ажыглаан.
Төлевилел ёзугаар парктың девискээринге беш өгнүң амдыызында чүгле чаңгызы турар-даа болза, чоорту артканнарын улаштыр кылыр дээн. Ол ышкаш чайгы үеде парктың девискээринге янзы-бүрү дүрген чиптер чемнер, соок суксун болгаш өске-даа суй белектер садар киоскилерни база немей тудары көрдүнген.
К. МОНГУШ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №11 2024 чылдың февраль 14
