Тываның гуманитарлыг болгаш тускай шинчилелдер институдунуң чогаал салбырының улуг эртем ажылдакчызы Василий Салчак тыва чогаалчыларның чогаадыкчы ажылын болгаш намдарын шинчилеп чоруур эртемден дээрзи чонга билдингир.
Чогаал болгаш чогаалчылар дугайында ооң чүүлдери республиканың солун-сеткүүлдеринге удаа-дараа үнүп келген. Салчак Тока, Степан Сарыг-оол, Леонид Чадамба, Феликс Сеглеңмей, Кызыл-Эник Кудажы, Александр Даржай дээш өске-даа чогаалчыларның дугайында чүүлдерни бижээн. Ниитизи-биле ол 30 ажыг публицистиг ажылдарның автору. Олар дээрге “Тыва чогаалчылар дугайында демдеглелдер”, “Тыва чогаалчылар болгаш очулдурукчулар дугайында демдеглелдер, “Аныяк чогаалчыларга дуза”, «Чогаалдыӊ судалы – алдын шыгжамырда», «Төөгүге даянмышаан – келир үеже» дээш өске-даа ажылдар-дыр.
Эртемденниң шинчилекчи ажылында Сергей Пюрбюнуң чогаадыкчы ажылы болгаш салым-чолу улуг черни ээлеп турары хөйге билдингир. Тываның чогаалчыларының аразындан Сергей Бакизович— эң берге салым-чолдуг чогаалчы. Ооң амыдырал-чуртталгазының чогум-на бо талазы база кижилерниң чогаалчыже сонуургалын чыыра тудуп чоруур — чогаал шинчилекчизи Василий Савырны база. Бо эртемден Сергей Пюрбюнуң салым-чолун, чогаадыкчы чоруун үжен чылдар дургузунда шинчилеп келген. Ооң түңнелинде улуг хемчээлдиг ажыл бижиттинген, “Сергей Пюрбюнуң эртем-шинчилелдиг намдары” деп ном кылдыр чырыкче үнген. Ооң-биле таныштырылга Тыва культура төвүнге болган. Аңаа хөй кижилер чыылган. Сергей Пюрбюнуң төрелдери, тыва чогаал башкылары, чогаал шинчилекчилери эртемденнер, чогаалчылар, уран чүүл болгаш культура ажылдакчылары дээш оон-даа өскелер келген.
Тываның ат-сураглыг ыраажылары, күш-ажылдың хоочуннарының ыры ансамбли чогаалчының шүлүктеринге бижиттинген “Кадарчылар”, “Күскү сесерликке” деп ырларын ырлаанындан Сергей Пюрбюнуң эртем-шинчилелдиг намдары” деп ном-биле таныштырылга эгелээн.
Филология эртемнериниң кандидады Уран Доңгак “Сергей Пюрбюнуң эртем-шинчилелдиг намдары” деп номну чыылганнарга таныштырып тура, бо эртем-шинчилел ажылы Василий Салчактың хөй чылдарда чыып, сайгарып келгени факт-барымдааларга болгаш архив материалдарынга даянган, чогаалчының 1913–1975 чылдарда амыдырал-чуртталгазын, чогаадыкчы ажылын чырыткан деп демдеглээн.
Чогаал шинчилекчилери эртемденнер тыва чогаалчыларның чогаадыкчы ажылын шинчилеп, оларның хууда намдарын боттарының ажылдарынга кол тема кылдыр көдүрбейн келгенин “Сергей Пюрбюнуң эртем-шинчилелдиг намдары” номнуң рецензентилериниң бирээзи Тываның улустуң чогаалчызы Николай Куулар демдеглеп, эртемден Василий Салчактың ажылы тыва чогаал шинчилелдерин чаа шынарже көдүрген деп үнелеп, мындыг янзылыг шинчилел ажылдарын эң ылаңгыя баштайгы улуг салгалдың чогаалчылары Салчак Тока, Степан Сарыг-оол, Виктор Көк-оол дээш өскелерниң-даа намдарынга хамаарыштыр эртемденнер моон соңгаар чорудар боор деп чугаалаан.
Чогаалчының хууда салым-чолунуң дугайында чүүлдер бары-биле ном онзагай. Чогум-на ынчангаш ону “Сергей Пюрбюнуң эртем-шинчилелдиг намдары” деп адааны илдең. Бо ном номчукчуларның, эң ылаңгыя Сергей Пюрбюнуң чогаадыкчы ажылынга хандыкшылдыгларның улуг сонуургалын улам оттурары чугаажок.
Ш. СУВАҢ.
Авторнуң тырттырган чуруу.
“Шын” №50 2025 чылдың декабрь 25
