Тываның чурттакчылары ногаа аймаан болгаш картофельди боттарының хууда дузалал ажыл-агыйларынга көвүдедир тарып өстүрүп, ол продуктулар-биле өг-бүле бүрүзү бодун боду хандыртынар байдалды тургузар дээш, республиканың удуртулгазы хемчеглерни ап келген. 2023-2024 чылдарда “Улусчу картофель” губернатор төлевилелин чарлаан. Бо төлевилелдиң киржикчилери 2023 чылда 863,4 муң тонна картофельди тарып өстүрген, ол дээрге 2022 чылда дүжүттен 200 муң тонна хире хөй. 2024 чылда Тывага агаар-бойдус аажок кааңдаашкынныг эрткен болгаш, дүжүт мурнуку чылдыындан эвээш болган. Бо чылда Россияның бүгү девискээринге улуг кааңдаашкын дүшкени-биле картофельдиң дүжүдү эвээш болган – 7,3 сая тонна картофельди ажаап алган – 2023 чылдыындан 1,3 сая тонна эвээш.
2025 чылда Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг “Өг-бүлениң шыгжамыры” губернатор төлевилелин чарлаан. Бо төлевилелди ооң мурнунда боттандырып турган “Улусчу картофель” төлевилелге деңнээрге, алыс сорулгазын делгемчиткени илдең. “Өг-бүлениң шыгжамырында” чүгле картофельди эвес, янзы-бүрү ногаа аймаан тарып өстүрери база көрдүнген.
Чаа-Хөл кожуунга тыва улус шаг шаандан бээр орус, хакас, татар дээш өске-даа чоннар-биле эп-найыралдыг кады чурттап чораан болгаш, эң ылаңгыя ногаа аймаа тарып өстүреринге олардан хөй чүүлдерни билип алган. Совет үеде эрги Чаа-Хөл суурда өг-бүле бүрүзү бажыңының чанында огородка картофельди, ногааны, каттарны болгаш янзы-бүрү өңнерлиг чечектерни чайын тарып өстүрүп турган. Амгы-даа үеде чаа Чаа-Хөл суурда өг-бүлелерниң хөй кезии огородтуг, бажыңнарының чанында чечектерни эңдере олуртуп алган. Ынчангаш бажыңнар чоогунуң девискээри аянныг чараш.
“Өг-бүлениң шыгжамыры” губернатор төлевилелинге кожуун төвү Чаа-Хөл суурнуң чурттакчыларының хөй кезии идепкейлиг киржип турар. Чаа-Хөл кожууннуң чагыргазының социал четкиде арнында “Өг-бүлениң шыгжамырының киржикчилериниң дугайында бижип, көргүзүп турар. Чаа-Хөл кожууннуң чагыргазы «Дүжүт–2025» кожуун чергелиг мөөрей-көрүлдени чарлаан.
Мөөрейниң негелделери элээн шыңгыы:
- ногааның каш янзы хевирлерин тарааны;
- огородта ажыглап турар херекселдер;
- ногаалар шынарлыг болзун дээш, канчаар ажаап турары;
- огородтуң девискээрин бок үнүштерден аштап-арыглааны
- огородтуң ниити аян-шинчизи;
- огородтуң онзагай чүүлдерин үнелеп көөрү, чижээ, чечектерни, чимистиг ыяштарны канчаар тарып алганы.
Көрүлдеге киржир күзелдиг өг-бүлелер чагыгларны сентябрь 8-тен 11-ге чедир Чаа-Хөл кожуун чагыргазының көдээ ажыл-агый килдизинде тургускан мөөрейниң комиссиязынга киирген. Мөөрей-көрүлдеге киржир күзелин илереткен ногаажыларның огородтарын комиссияның кежигүннери видеокамерага тырттырып, ээлериниң тайылбырын бижиткеш, Чаа-Хөл кожуун чагыргазының ВКонтакте социал четкиде арнында үндүрген. Ногаажылар аразында кожуун чергелиг "Дүжүт–2025" мөөрейниң киржикчилери Маргарита Алдайның, Арина Чамбалдың, Людмила Гуляеваның дээш өскелерниң-даа огородтарын көргүскен. Оларны көөрге, кандыызын кандыг дээр боор! Ногаа, кат-чимис аймааның кандыызы-даа бар: арбузтар, дынялар, ранеткалар, яблоктар дээш ында чүнү чок дээр!
Светлана Канзанның чуржузу Людмила Сотпа ногаажы чаавазының дугайында мынча деп магадап бижээн: “Бистиң улуг чаававыс арыг-силигге дыка ынак. Огороду база шак-ла ындыг. Чылдың-на шупту ногаалар үнер черинде өзүп турар. Оларның аразында слива, яблоня, малина – чүнү чок дээр боор ону! Чаававыстың кат-чимизиниң хандызы дыка амданныг! Кандыг-даа садыг соктары ында калыр. Компоттарны, чыжыргана, тыква хандызын боду кылып алыр кижи. Ол бүгү ажылдарны биске база өөредип каан. Бистиң чаававыстың холу чемзиг. Ынчангаш чаававыска бичиивистен тура дыка ынак бис. Бисти база огородка ынак кылдыр өөредип каан. Чаававыска четтиргенивис илередип тур бис”.
Комиссияның ВКонтактеде салган материалдарын көрген кижилер огород бүрүзүн дыка бедии-биле үнелеп турар. Чаа-Хөл кожууннуң ногаажыларының аразында "Дүжүт–2025" мөөрейниң түңнелдерин үндүрүп, тиилекчилерни илередири комиссия кежигүннеринге дыка-ла берге боор.
“Өг-бүлениң шыгжамыры” губернатор төлевилелинде киржип-даа, киришпейн-даа турар ногаажылар чайын тарып өстүрген ногаазының, кат-чимизиниң чаагай дүжүдүн бо хүннерде ажаап доозуп турар. Картофельди казып алыры арткан. Эң-не эрес-кежээ кижилерниң өг-бүлелериниң шыгжамырлары дузаан огурецтер, помидорлар, янзы-бүрү каттардан хайындырган вареньелер-биле долуп турар, картофель дүжүдүн аптарга, чык дола бээр деп болур.
Тес-Хем кожууннуң Шуурмак суурнуң чурттакчылары Лера Валерьевна биле Руслана Доржу, Чыргалаңды суурнуң чурттакчылары Нэсс Эртине, Долаана Коданмай, Айсуу Баржай, Чодураа Лодай-оол, Аяна Захарова ногаа болгаш кат-чимис тарып өстүреринге хандыкшылдыг, арга-дуржулгалыг ногаажылар. Олар боттары аразында дуржулгазын солчуп, өскелерге арга-сүмезин берип чоруурлар. Кызымак болгаш билдилиг ажыл-ижи-биле тарып өстүрген ногаазының чаагай дүжүдүн олар бо хүннерде ажаап доозуп, огородтарын келир чайгы ажылдарга белеткеп эгелей берген.
Суг-Аксы суурнуң Херээженнер чөвүлелиниң эгелээшкини-биле Сүт-Хөл кожууннуң ногаажыларының тарып өстүргени эң улуг ногааларның онлайн-мөөрейин эрттирип, чемпион ногааларны илереткен. Оларны тарып өстүрген ногаажыларга акша шаңналдарын берген. Чижээлээрге, эң улуг тыкваның деңзизи 15890 грамм, капустаның 3920 грамм, помидорнуң 980 грамм болган.
“Өг-бүлениң шыгжамырының” киржикчилери ногаазының дүжүдүн шуптузун ажаап ап, аңмаарларынга, уургайларынга шыгжап алырга, губернатор төлевилелиниң бо чылгы түңнелдерин үндүрер.
Ш. МОҢГУШ.
Чурукту соцчеткиден хоолгалаан.
“Шын” №36 2025 чылдың сентябрь 18
