Тываның тараажыларының ажыл-ижи 2023 чылда белен эвес боор, ынчалза-даа оларны төрээн чериниң агаар-бойдузу бедик дүжүт-биле шаңнаар дээнзиг, ээрерген-кажарарган ыдык Таңды сынның кырынга, ооң эдээнге апрель 25–26-ның дүнезинде хар ийи-үш илиг чедир чаапкан. Тараажының ажыл-ижин билбес кижилер болза, харны часкы хову ажылдарынга шаптыктыг деп болур. Апрель 26-да Бай-Хаак суурга зона хуралынга Кызыл, Чеди-Хөл, Каа-Хем, Бии-Хем, Тес-Хем, Таңды кожууннардан чыглып келген тараажылар хар чагганын чаагай дүжүттү оштаан эки хар-дыр деп өөрүп турдулар.
Тараажыларның хуралын Тываның Чазааның Даргазының оралакчызы, республиканың агроүлетпүр комплекизиниң ажылы дээш харыысалгалыг Алик Моңгуш башкарып эрттирген.
Мурнуку үеде частырыгларны кичээнгейге ап, 2023 чылдың хову ажылдарын шынарлыг чорудар даалганы Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бергенин Алик Моңгуш сагындырган. Төрээн чуртувустуң агаар-бойдузунуң каңдаачалын өөренип көргеш, республикага чер ажылының угланыышкыннарын өскертири эргежок чугула апарганын ол чугаалаан. Россияның өске регионнарында тарааны хөйү-биле тарып өстүрүп келгенин, оон Тываже тараа продуктуларын четчири-биле киир сөөртүп турарын барымдаалааш, республикага тараа шөлдериниң хемчээлин кызыргаш, мал чеминге ажыглаар сиген шөлдерин көвүдедир шиитпирни Тываның удуртулгазы хүлээп алганын дыңнаткан. Чүге дээрге тус черниң агаар-бойдузунуң байдалы мал-маган азырап өстүреринге элээн таарымчалыг, кышкы үеде малга бээр мал чеминиң быжыг баазазын тургузары чугула. 2022–2023 чылдарның кыжын малдың өлүп-хораанының кол чылдагааны мал чеминиң чедишпези болган. Мал чемин хөйнү белеткеп алыр дээш, суггарылга системаларлыг шөлдерни дээштиг ажыглаар, эргижирээн болгаш үрелген бугаларны септээш, ажыглалга киирер сорулга салдынганын республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы чугаалаан.
Көдээ ажыл-агыйларга күрүнениң субсидия дузазының дугайында база тараажыларының зона хуралынга чугаалашкан. Бизнес-планда айыткан сорулгаларны күүсеткен ажыл-агыйларга субсидияларны бээр, кайы- бир негелдени күүсетпээн таварылгада субсидияны бербес айтырыг тургустунуп кээр. Ажыл-агыйын чаа эгелээн бүдүрүлгелерге субсидиялар бээриниң негелделери база шыңгыыраар.
Чазын чажар үрезинниң, минералдыг чемишчидилгениң курлавырынга хамаарыштыр дыңнадыгны көдээ ажыл-агый сайыдының оралакчызы Руслан Ооржак кылган. Ниитизи-биле 40,5 муң га шөлге чер ажыл-агыйының культураларын 2023 чылда тарып өстүрерин планнаан. Ооң 12600 га шөлү азы 31 хуузу – тараа, 25700 га шөл азы 63,5 хуузу – мал чеминге ажыглаар сиген аймаа. Картофельди 1830 га шөлге тарып өстүрер.
Мурнуку үеде ышкаш, 2023 чылда база тараа үрезини республикада херек кырында чажарынга чедишпес – ооң чүгле 17 хуузу бар. Ооң 890 тонназы Таңды кожуунда Михаил Санниковта, 860 тонназы Александр Боровиковта, 100 тонназы Бии-Хем кожуунда Айбек Моңгушта. Олардан өске тараажыларда 10–15 тонна тараа үрезини бар. Каа-Хем кожуунда фермер Пирогов элээн хөй тараа үрезинин курлавырлап ап шыдаан. Чедишпес тараа үрезинин кожаларывыс Красноярск крайда, Хакасияда ажыл-агыйлардан садып алыр. Республикада “МТС Центральная” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел дамчыштыр 5400 тонна үрезинни 84 миллион ажыг рубль акша-биле садып алыр дугуржулганы беш ажыл-агыйлар-биле чарган. Ону сөөртүп алырынга херек 36 автомашинаны аңгы-аңгы ажыл-агыйлардан хаара туткан. Үрезинни тараа тарып өстүрер ажыл-агыйларга дорт сөөртүп чедирер, чүге дээрге ооң шынарын баш удур хынаан. Республиканың көдээ ажыл-агый сайыдының албан-хүлээлгезин күүседип турар Алдай-Мерген Ховалыг үрезинни сөөртүп эгелээнин хуралдың киржикчилеринге дыңнаткан.
Минералдыг чемишчидилгеге субсидиялар 2023 чылда федералдыг төптен көрдүнмээн. Ынчалза-даа 1240 тонна минералдыг чемишчидилгени садып алыр дугуржулганы Москва чоогунда бүдүрүлгелер-биле дугуржуп алыр аргалыг болган. Ол бүдүрүлгелер минералдыг чемишчидилгени Минусинск демир-орук станциязынга чедир чорудуптарга, оон Тываже ажыл-агыйлар боттары сөөртүп алыр. Минералдыг чемишчидилгени чажар хемчээли 1 гада 150 кг болза, ол 8200 га тараа шөлүнге чедер ужурлуг. Арткан 4 муң га шөлге чажар минералдыг чемишчидилге ажыл-агыйларының боттарында бар.
Часкы хову ажылдарының шынарынче бо чылын шыңгыы кичээнгейни салыр. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле алырга, хову ажылдарының шынарын хынаар тускай комиссияны тургускан. Ооң составынче кончуг арга-дуржулгалыг агрономнарны база киирген. Олар агаарга ужудар дериг-херекселдерни ажыглап, тарааны тарып өстүрериниң агротехниктиг негелделерин тараа шөлдериниң шуптузунга кандыг шынарлыг күүсеткенин тодарадыр. Бир эвес агротехниктиг негелделерни тараажы ажыл-агый сагываан болза, аңаа субсидияларны бербезиниң айтырыы тургустунуп келир.
2023 чылдың апрель 26-да байдал-биле алырга, тараа тарып өстүрер 23 ажыл-агыйга 21 млн 273 муң рубльдиң субсидияларын берип, чарыгдалдарының 70 хуузун дуглаары көрдүнген. Мал чеми тарып өстүрер 70 ажыл-агыйга 12 млн 523 муң рубль түңнүг субсидия акшазын үндүрүп берип, чарыгдалдарының 30 хуузун дуглаарын планнаан.
Келир 2024 чылда дүжүттүң магадылалы үрезин курлавырын 2023 чылда тургузарынче республиканың удуртукчузу Владислав Ховалыг шыңгыы кичээнгейни салганын Алик Моңгуш тараажыларга сагындырган. Тараажы ажыл-агый бүрүзү бо чылдың күзүн ажаап алган дүжүдүнүң 30 хуузун үрезинге курлавырлап алыр ужурлуг. Бир эвес 100 тонна тарааны ажаап алган болза, ооң 30 тонназы – үрезин курлавыры.
Тарып өстүрген көдээ ажыл-агый культураларының эң эки ортумак дүжүдүнүң республика конкурузун бо чылда эрттирер, ооң тиилекчилерин дүжүт байырлалының үезинде шаңнаарын Алик Моңгуш хуралдың киржикчилеринге дыңнадырга, тулган тиилекчини трактор-биле шаңнаар деп күзелин тараажылар илереткеннер.
Хову ажылдарын доозарының хуусаазын база хуралга чугаалашкан. Тараа культураларының талазы-биле часкы хову ажылдарын май 25-ке, мал чеминиң ажылдарын июнь айның 10-га чедир доозар деп дугурушканнар.
Хуралдың киржикчилери Михаил Санниковтуң Дүрген суурда баазазынга чедип, далган дээрбезиниң ажылын көрүп, көдээ ажыл-агый техниказын часкы хову ажылдарынга белеткээриниң арга-дуржулгалары-биле солушканнар.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг хуралдың киржикчилери-биле телефон дамчыштыр харылзажып, чедиишкинниг ажылдаарын, келир күзүн бедик дүжүттү ажаап алырын күзээн.
/ Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №31 2023 чылдың апрель 29
