ЧАДААНАНЫҢ 150 ЧЫЛ ОЮ
Шаг шаандан бээр тыва улус ыр-шоорунга алгап йөрээп келген Хөндергей биле Чадаана хемнерниң каттышкан белдиринден ырак эвеске сарыг шажын хүрээзин тудуп дооскан 1873 чылды төөгүжүлер Чадаана хоорайның үндезилеттинип тургустунган үези кылдыр санай берген. Бо хүрээден шоолуг ырак эвесте, ооң үстүү талазында Чайлаг-Алаак деп черге 1905–1907 чылдарда база бир хүрээни Хайдып Үгер-Даа туттурган соонда хүрээлерниң туружунуң аайы-биле чон оларны Алдыы-Хүрээ, Үстүү-Хүрээ деп аңгылап адаар апарган. 1873 чылда туткан хүрээниң Алдыы-Хүрээ деп ады ынчаар тывылган.
Бодунуң географтыг туружу-биле Чадаана Тываның төп девискээри. Чөөн болгаш барыын-даа кожууннарның аразынга аргыжарда, чон албан Чадаананы таварып эртер. Чогум-на бо чылдагаан-биле шаг-төөгүден Чадаана чайгаар-ла шажын-чүдүлгениң, садыг-наймааның, ажыл-агыйжы харылзааларның белдири апарганы-биле ооң ниитилел-политиктиг ужур-утказы база күштелген. Тываның төөгүзүнде ниитилел-политиктиг болуушкуннар Чадаана-биле холбаалыг болганы аңаа херечи. Ол болуушкуннар тургузукчу-даа, үрегдекчи-даа утка-шынарлыг болган. Таңды Тыва Улус Республиканың тургузарының дугайында шиитпирни Хемчиктиң кожууннарының болгаш кызыл партизаннарның төлээлери Чадаананың Кара-Дытка 1921 чылда хүлээп алган. Ооң соонда сес чыл эрткенде, 1929 чылда, Тываның улусчу революстуг намының төп комитеди шажын-чүдүлгени хоругдаарының дугайында доктаалды хүлээп алган уржуунда, Алдыы-Хүрээ биле Үстүү-Хүрээни бузуп үрегдеп, ламаларны тарадыр ойлаткан. Чадаананың төөгүзүнде (бүгү Тывада ышкаш) багай-даа, эки-даа чүүлдер бар. Ынчалза-даа тыва чон бодунуң төрээн чуртунуң төөгүзүн чөптүү-биле сайгарып, эки болуушкуннарны бедии-биле үнелеп чоруур. Ооң бир чижээ, Сергей Шойгу болгаш ооң угбазы Светлана Күжүгетовна Санааның өг-бүлезиниң эгелээшкини-биле Алдыы-Хүрээни 2000 чылдарның эгезинде Чадаананың чону катап тудуп тургусканы.
Чадаана хоорайның болгаш Алдыы-Хүрээниң 150 чыл оюн сентябрь 22–24 хүннерде байырлап эрттирген. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг байырлалдың баштайгы хүнү сентябрь 22-де хемчеглерге киришкен.
Владислав Ховалыг Драма театрының байырлыг ажыдыышкынынга барып, ооң ээлери профессионал болгаш бот-тывынгыр драма артистеринге оран-бажыңныг болганы-биле байыр чедирип, чогаадыкчы чорукка чедиишкиннерни күзээн.
Чадаананың Драма театры совет үеде хоорайның кинотеатры турган бажыңга ажыттынган. Чөөн-Хемчик районнуң Культура бажыңын 1975 чылда тудуп доозуп, ажыглалга киириптерге, кинотеатрның бажыңы садыг-наймаа дээш өске-даа хереглелдиң бажыңы апарган.
Чадаананың 150 чылынга уткуштур ол төөгүлүг бажыңны септээш, аңаа Драма театрын ажыдар деп шиитпирлээн. Ооң арендатор ээзи-биле 2022 чылда дугурушкаш, бажыңны Драма театрынга дамчыдып берген. Сайгарлыкчы деткикчилерниң болгаш Чадаана хоорайның эрге-чагыргазының, республиканың Культура яамызының дузазы-биле ол бажыңны драма театры кылдыр чаартыр септээн. Шагдагы кинотеатр Чадаана хоорайның 150 чылында Драма театры кылдыр хуула берген.
Чадаананың драма театрының төөгүзү солун. Ооң чогаадыкчы коллективи 60 чыл соңгаар улусчу драма бөлгүмү кылдыр тургустунган. 2020 чылда Чадаананың драма театрынга “Россия Федерациязының улусчу чогаадылгазының алдарлыг коллективи” атты тывыскан. Ол дээрге драма театрының хөй салгалдарының бедик деңнелдиг чогаадыкчы чедиишкиннериниң түңнели-дир. Россия чергелиг драма театры Чадаананың 150 чылында боду оран-савалыг апарганы база төөгүлүг болуушкун.
Моңгуш Мерген-Херел аттыг Культура бажыңының мурнунга Чадаананың төөгүзүнүң, ооң хөгжүлдезинге улуг үлүүн киирген ат-алдарлыг кижилерниң дугайында чуруктар делгелгезин тургускан. Даа кожууннуң чагырыкчылары Хайдып Үгер-Даа биле Буян-Бадыргы ноян адашкыларның, Россияның Маадыры Сергей Шойгунуң, Чадаананы алгап-мактаан ырларның автору ыраажы Моңгуш Мерген-Херелдиң, 2021 чылда Токио хоорайга олимпий оюннарының хостуг хүрешке хүлер медальды чаалап алган Артас Санаа дээш өске-даа ат-алдарлыг чадаанажыларның чуруктарын Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг болгаш юбилейлиг байырлалче чалаткан хүндүлүг аалчылар сонуургап көрген.
Чадаана хоорайның үндезилеттинип тургустунганындан бээр 150 чыл, ол ышкаш Алдыы-Хүрээниң 150 чыл оюнуң байырлалын хоорайның хөй-ниитиниң ыры хорунуң коллективи төрээн чурт дугайында ыры-биле ажыткан.
Ооң соонда Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Чадаана хоорайның болгаш Чөөн-Хемчик кожууннуң чурттакчы чонунга изиг байырны чедирип, амыр-чаагай чорукту, ажыл-херектерге чедиишкиннерни күзеп, Тываның улуг кожууннарының бирээзи Чөөн-Хемчик болгаш ооң төвү Чадаана хоорай бурунгаар депшилгелиг хөгжүүрүн йөрээген. Чадаананың хөй санныг шылгараңгай кижилериниң күш-ажылга, эртем-билигге, тайбыңны камгалаар херекке киирген үлүг-хуузу амгы болгаш келир үениң салгалдарынга төлептиг үлегер-чижек болурун Владислав Ховалыг онзалап айыткан.
Чадаана хоорайның хөгжүлдезинге көскү үлүүн киирген кижилерге Тываның Баштыңының болгаш Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын байырлыг байдалга тывыскан.
“Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы” атты Чадаананың драма театрының директору Долаана Доржуевна Кара-Салга, Тываның Баштыңының Өөрүп четтириишкин бижиин Чөөн-Хемчик кожууннуң төп эмнелгезиниң психиатрия кабинединиң фельдшери Валентина Санчайовна Дамбырага, Тываның Баштыңының Хүндүлел бижиин Чөөн-Хемчик кожууннуң төп эмнелгезиниң диш эмчизи Сайзана Владимировна Моңгушка, Тываның Баштыңының Хүндүлел бижиин Чадаананың 3 дугаар школазының эге класстар башкызы Нина Дугаржаповна Моңгушка, Тываның Баштыңының Өөрүп четтириишкин бижиин Чөөн-Хемчик кожууннуң көдээ ажыл- агый эргелелиниң начальниги Алдандай Бойдуевич Ооржакка, Тываның Баштыңының Өөрүп четтириишкин бижиин Чөөн-Хемчик кожууннуң чагыргазының консультантызы Раиса Сүгеевна Сарыгларга тывыскан.
Шаңнналдар тыпсыр байырлыг ёзулалдың соонда Чөөн-Хемчик кожууннуң бот-тывынгыр уран чүүл коллективтери улуг программалыг байырлал концертин уламчылаан.
Чадаана хоорайның 150 чылынга тураскааткан чүгүрүк аъттар чарыжын сентябрь 22-де эрттирген. Аныяк чүгүрүк аъттар чарыжынга Барыын-Хемчик кожуундан Викендий Күжүгеттиң, чоруктуг аъттар аразындан Кызыл кожууннуң Сукпактан Айдыс Салчактың, улуг чүгүрүк аъттар аразындан Улуг-Хемден Доржу Байырның аъттары мурнап келген.
Мурнап келген аъттар дээш шаңналдарга таарзынмаан кижилерниң бижимелдери социал четкилерге көстүп келген. Аныяк чүгүрүк аъттар аразындан мурнап келген аът дээш шаңнал – машина, өске бөлүктерге мурнап келген аъттар дээш шаңналдар 100 муң рубль акша болганынга таарзынмаанын хөй бижикчилер илереткен.
Чадаананың болгаш Алдыы-Хүрээниң 150 чыл оюнга тураскааткан хоорайның күш-ажыл коллективтериниң болгаш албан-организацияларның сентябрь 23-те байырлыг чыскаалы айыраң-чараш каасталгазы, хөй киржикчилии-биле онзагай болган. Кожуун төвүнүң юбилейиниң байырлыг чыскаалынга Чөөн-Хемчиктиң 26 коллективиниң кежигүннери киришкен. Оларның тудуп чораан плакаттары дээш байырлыг чыскаалдың өске-даа шимелдезинге Чадаананың төөгүзүн болгаш хөгжүлдезин көргүскеннер.
Чадаананың 150 чыл оюнуң байырлалының солун спортчу каасталгазы Тываның эң шыырак мөгелериниң хүрежи болган. Чидиг-чидиг сегиржип алыышкыннарның түңнелинде Улуг-Хем кожууннуң төлээзи Арзылаң мөге Айдың Монгуш шүүлген, Тес-Хем кожууннуң төлээзи Чаан мөге Сайын-Белек Түлүш үжүүрлешкен.
Республиканың кайы-даа булуңундан келген кижи бүрүзү Чадаананың 150 чыл оюн бүгү Тываның байырлалы кылдыр байырлап эрттирген.
Ш. ЛОПСАН
«Шын» №73 2023 чылдың сентябрь 27
