ЧААРТТЫНГАН НОМ САҢЫ
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг эрткен неделяда Бии-Хем кожуунга ажылчын сургакчылаашкынының үезинде ук кожууннуң септеттинген болгаш тудуг объектилеринге четкен.
Бир-ле дугаар улуг септелге соонда ажыттынгаш чаа-ла бир ай болуп турар Туран хоорайның библиотеказынга барган. 1955 чылда туткан ном саңынга септелге ажылы чаңгыс-даа болбаан. Ынчалза-даа бо чылын «Өг-бүле» национал төлевилелдиң «Өг-бүлениң үнелиг чүүлдери болгаш культура инфраструктуразы» федералдыг программа боттандырылгазы-биле библиотекага улуг септелгени кылган.
Чаарттынган оран-савада номчулга залы, конференц-зал, уругларга зона, чурт-шинчилел килдизи база информация-библиографтыг төп деп чаа зоналар ажыттынган. "Ол амгы үеде интеллектуалдыг болгаш социал девискээр апарган. Келген чонга таарымчалыг байдалдар тургустунганындан, олар маңаа чаа билиглер болгаш солун чүүлдер дээш улуг сонуургал-биле кээп болур" — деп, республиканың Баштыңы бодунуң блогунда демдеглээн.
«ШИВИЛИГ» ПОСТУЗУНДА
Республиканың удуртукчузу улаштыр регионалдыг Иштики херектер яамызының удуртукчузу Юрий Завьялов-биле Туран хоорайның 7 дугаар полиция пунктузунга четкеннер. Ийи удуртукчу муниципалдыг тургузугда оперативтиг байдалды көрүп, килдистиң оран-савазын хынап, хууда состав-биле ужурашкан.
«Килдистиң хууда составы-биле ужураштывыс. Чугула айтырыгларны: ажыл-албанны организастаанын, ажылдакчыларның материал-техниктиг чепсеглели кандыгыл, кадрлар айтырыын канчаар шиитпирлеп турарын чугаалаштывыс. Кожуунда чурумун тудары-биле хүннүң-не 30 ажыг полиция ажылдакчылары үнүп турар» — деп, Владислав Ховалыг хыналданың түңнелин дыңнаткан.
Оперативтиг байдалды чугаалажып тура, кожуун девискээринде мал оорлаар таварылгалар хөй апарганы демдеглеттинген. Полиция ажылдакчыларының демниг ажылының ачызында ол талазы-биле организастыг үүлгедигни чорудуп турган бөлүк кижилерни тудуп хоругдаан.
«Шивилиг» эрттирилге пунктузу таварыштыр арага продукциязы болгаш наркотиктиг бүдүмелдерни хоойлуга удур сөөртүр, ол ышкаш хуу сайгарлыкчыларның база «адрестер» деп адаар хоойлуга удур арага садып турар черлерни илередип тывар даалганы ажылдакчыларга берген. Оон аңгыда назы четпээннерниң корум-чурум үрээшкиннерин болдурбазынче база «Енисей» Р-257 федералдыг автоорукка айыыл-халаптарны эвээжедиринче онза кичээнгейни угландырган.
«Шивилиг» стационар постуну эде чаартырынче онза кичээнгей угланган. Владислав Ховалыг ол постуга амгы үениң дериг-херекселдерин, ооң иштинде фото болгаш видео бижидер системаларны тургузарының база федералдыг автооруктуң ол участогунга «Айыыл чок хоорай» автоматчыткан информация системазын салыр планнар барын дыңнаткан.
Ужуражылга үезинде Тываның Баштыңы баштайгы истелге килдизиниң аныяк ажылдакчызы Чинчи Арган-оолга эрге алганының бирги погонун байырлыг байдалга тывыскан.
Республиканың Баштыңы кожуун чагыргазының бажыңынга Бии-Хем кожууннуң албан черлериниң удуртукчулары-биле ажылчын хуралды эрттирген. Кем-херек үүлгедиишкиннерин эвээжедири болгаш ведомстволар аразында кады ажылдажылганы экижидер талазы-биле айтырыгларны чугаалашкан.
ПРЕЗИДЕНТ В. ПУТИН ДЕТКЭЭН
Тываның Баштыңы Туранда 825 өөреникчиге тудуп турар школаны хынаан. Ук объектини «Аныяктар болгаш уруглар» национал төлевилел-биле тудуп турар.
«Ол черде чер ажылдары чоруп турар, чыл төнчүзүнге чедир таваан салып үндүрер. Чаа школа 2027 чылда эжиктерин ажыдар. Ону тудар эгелээшкинни Россияның Президентизи Владимир Путин деткээнин демдеглексеп тур мен. Тывада бир дугаар школа 1908 чылда Туран хоорайга ажыттынганы ужур-уткалыг. Эрги школаның оран-савазынга музей ажыдар дээн эгелээшкинни Президент деткээн» — деп, республика Баштыңы хыналда соонда бижээн.
Амгы үеде Туранның 1 дугаар школазы азы бир дугаар орус школа 1908 чылдың ноябрь 9-та туттунган. Баштайгы кичээлдер 1908 чылдың ноябрь 11-де эгелээн. Лев Иванович Ефименко директорлавышаан, чааскаан башкылап турган. 1910 чылда баштайгы доозукчулар үнген. Ынчан туттунган школаның ханаларынга ажыглаар ыяшты белеткээринге Туранның чурттакчылары идепкейлиг киришкенин демдеглезе чогуур.
Амгы үеде эрги школада уруглар ам-даа өөренмишаан. Төлевилелдиң техниктиг негелделери ёзугаар 250 өөреникчиге ону санаан. Амгы үеде ында 553 өөреникчи өөренип турар, негелдеден 25 хуу хөй.
Туранның 2 дугаар школазында байдал база-ла ындыг. Школа беш аңгы тудугларда, оларның дөртү эргижирээн. 2002 чылда ажыглалче киирген чүгле чаңгыс тудуг – кол школаның оран-савазы санитарлыг-эпидемиологтуг негелделерге дүгжүп турар. Арткан тудуглар шупту 100 хуу эргижирээн, оларның кайызында-даа суг хандырылгазы болгаш арыгланыр чылыг черлер чок.
Класстарда өөреникчилерниң хөйү-биле Туранның школаларында кичээлдерни ийи ээлчегге организастаан. Чаа школа тус черниң өөреникчилериниң өөредилге байдалын элээн экижидер ужурлуг.
2024 чылдың июльда Владислав Ховалыгның кожуунга ээлчеглиг ажылчын үнүүшкүнүнүң үезинде, Бии-Хем кожуунда «Бии-Хем» аныяктар төвүнүң идепкейжилери Туран хоорайга чаа школаны тударын дилээн саналы-биле республика Баштыңынче үнгенин сагындыраал.
Тываның Чазаа ол айтырыгны сайгарып көргеш, чурттуң Президентизинге база федералдыг эрге-чагырга органнарынга ону камгалаар кылдыр киирген соонда, Владимир Путин ол эгелээшкинни деткээн.
Владислав Ховалыг келир үениң школа тудуун хынаан соонда, Тываның Тудуг яамызының, кожуун чагыргазының удуртулгазынга база керээ чарган «Восток» КХН-ге элээн каш даалгаларны берген. Школаның дөзевилелин «Дорстройпроект» КХН кылган.
ЭМНЕЛГЕ КОЛЛЕКТИВИ-БИЛЕ УЖУРАШКАН
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Бии-Хем кожууннуң төп эмнелгезинге база четкен. Республиканың удуртулгазының деткимчези-биле 2021 чылда «Кадыкшыл» национал төлевилелди боттандырып, эмнелгениң амбулатория бажыңынга улуг септелгени кылган. «2018–2025 чылдарда кадык камгалалының хөгжүлдези» регионалдыг программа ёзугаар эрткен чылын бо тудугнуң соңгаларын болгаш эжиктерин чаартып, эмнелгениң котельнаязында ийи чаа котёлду салган.
Владислав Ховалыг эмнелге коллективи-биле албан чериниң техниктиг дериг-херекселиниң амгы байдалын болгаш кадрлар айтырыын чугаалашкан.
Бо хүнде Бии-Хемниң төп кожуун эмнелгезинде 23 эмчи база 150 хире эмчи сестралары болгаш биче персонал ажылдап турар. Поликлиника бирээзинде-ле 1700 кижи бактааттынган дөрт участокту хандырып турар. Эмнелгениң терапия, хирургия, педиатрия, божудулга, гинекология, халдавырлыг аарыглар, туберкулезка удур салбырларында 59 орун бар. Ийи тускай мергежилдиг хирург эмчилер планныг кезиишкиннерни кылып турар. Тускай шериг операциязының киржикчилеринге болгаш хоочуннарынга эмчи дузазын чедиреринче онза кичээнгейни угландырган. Эмнелгениң дыңнатканы-биле алырга, кожуундан 39 шериг албанныглар реабилитацияны эрткен, оларның 26-зы эмнээшкинин дооскан, байдалы элээн экижээн.
2006 чылда Кемеровонуң күрүнениң эмчи академиязын дооскан аныяк эмчи Май-оол Сат эмнелгени удуртуп турар. Коллективте аныяк специалистер хөй, оларның чамдыызы өске регионнарга ажылдааш, төрээн кожуунунга чанып келгеннер. Чижээ, терапевт эмчи Чодураа Чолдаголова Абаканга сес чыл ажылдааш, бо чылдың июльда эмнелгеде ажылдап кирген. Владислав Ховалыг аныяк эмчилерниң чанып келгенин деткип, кожуунунуң болгаш республиказының кадык камгалал системазын быжыглаарынга олар идигни бээрин демдеглээн.
2029–2030 чылдарда Бии-Хемниң төп кожуун эмнелгезинде чугула үе-чада болур: чыдар эмнелгениң оран-савазынга капитал септелгени кылыр деп, Тываның кадык камгалал сайыды Анатолий Югай дыңнаткан. Ооң-биле чергелештир, айыттынган хуусааларны манап олурбайн, бо чоокку үелерде агар септелгелерде эмнээшкин салбырларын чаартып алырын республиканың удуртулгазы сүмелээн.
Бии-Хемниң төп кожуун эмнелгезин бүрүнү-биле өскертип чаартырынга стационарның капитал септелгези стратегтиг чугула базым болур деп Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг демдеглээн.
ӨӨК СУУРДА КУЛЬТУРА БИЛЕ СПОРТ
2024 чылда «Культура» национал төлевилели-биле кылдынган Өөк суурда Культура бажыңының капитал септелгезиниң түңнелдерин регионнуң удуртукчузу көрген. Ол ышкаш «Күш-культура болгаш массалыг спортту хөгжүдери» деп федералдыг программа ёзугаар туттунуп турар ангар хевирлиг спорт зал тудуун база хынаан.
1967 чылда ажыттынганындан бээр Өөк суурда Культура бажыңынга улуг чаартылгалар болбаан. Албан чериниң коллективи боттарының күжү-биле 690 дөрбелчин метр ниити шөлдүг тудугнуң материал-техниктиг байдалын ажаап тудуп турза-даа, чамдык өрээлдерниң крышаларындан дамдылап, эт-севи эргижиреп каан.
«Культура» национал төлевилелге киржилге чүгле тудугнуң бодун эвес, а культура объектизиниң инфраструктуразын чаарткан. Фойени, көрүкчүлер залын, кабинеттерни, библиотеказын чаартып, шупту соңгаларны, эжиктерни, электри четкизин, чылыг системазын солуп, крышазын бүрүнү-биле септеп, даштын чаартып, Культура бажыңының котельнаязын база септээн.
Владислав Ховалыг Өөк суурнуң клувунуң септелгезин бодунуң контролюнда ап, эрткен чылдың августан бээр чаңгыс эвес удаа аңаа четкен. Республиканың Баштыңы ажылдың түңнелдерин таныжып көргеш, бүрүн чаарттынган Культура бажыңы суур чонун хаара тудар сорунза апаарын бодунуң блогунда демдеглээн.
Септеттинген клубка билдингир коллективтер ойнап, уруглар бөлгүмнери болгаш чогаадыкчы студиялар ажылдап, 150 кижини доктаамал долдуруп турар көрүкчү залдыг амгы үениң дыштанылга төвү апарган.
Владислав Ховалыг ангарлыг спортчу шөлдүң тудуунга база четкен. Тываның Спорт яамызының удуртулгазы-биле боттуң тудугжуларын ажыглап тургаш, спортчу объектини тудуп турар. Тудуг эгелээнден бээр кожууннуң шупту спортчу албан черлеринден болгаш ажылчын коллективтерден эр улус бригадалары ында ажылдап турар. Суурнуң херээжен чону тудугжуларны изиг чем-биле чемгерип турар.
ТШО ХООЧУННАРЫ
Бии-Хем кожуунда ажылдап чурттап чоруур тускай шериг операциязының хоочуннары Тываның Баштыңы-биле ужуражылга үезинде боттарының амыдырал-чуртталгазының, келир үеже планнарының дугайында чугаалап, төрээн кожуунун хөгжүдүп сайзырадырынга хамаарыштыр бодалдары-биле үлешкеннер. Владислав Ховалыг оларның эгелээшкиннерин деткиир күзелин илереткен.
Ол ышкаш регион Баштыңы республиканың кожууннарынче үнген санында-ла ТШО киржикчилери болгаш оларның өг-бүлелери-биле ужуражыр чаңчылдыг. Бо удаада чеди ажы-төлдүг ада Сылдыс Ховалыг база балыгланган соонда инвалид апарган Буян Адышаа-биле ужурашкан.
«Ылаңгыя Туранда чеди ажы-төлүн чаңгыс боду кижизидип чоруур Сылдыс Ховалыгның төөгүзү мени хөлзетти. Уруглары өөредилгезинге база спортка тергииннер. Оларны бичиизинден тура-ла чурумга болгаш өскелерни хүндүлээр чорукка кижизидип чоруур. Буян Адышаа дайынга балыглангаш, ийиги бөлүктүң инвалиди болган. Аңаа чалынмайн, ол ам суурунуң амыдыралынга идепкейлиг киржип, мурнуку одуругда дайынчыларга дузалажып, гуманитарлыг ачы-дуза чыылдазынга бодунуң үлүүн доктаамал киирип, дайынчыларның өг-бүлелерин деткиирин оралдажып чоруур кижи болду» — деп, Тываның Баштыңы ооң-биле ужурашкан соонда, бодалдары-биле үлешкен.
Ужуражылганың киржикчилери кожууннуң амыдыралында эки өскерлиишкиннерни, ылаңгыя Аржаан суурже чаа орукту демдеглээннер. Аржаан, Хадың, Тарлаг база Чкаловка суурларның чурттакчыларынга асфальт-бетоннуг автоорук тудуу республикада суурлар болгаш өске-даа чурттакчылыг черлер аразынга транспорт харылзаазын бүзүрелдиг хандырыптар улуг ужур-дузалыг.
Оон аңгыда «Агромотиватор» дээн ышкаш төлевилелдеринге киржир айтырыглар Баштың-биле ужуражылганың киржикчилерин сонуургаткан. Эр улус көдээ ажыл-агыйны хөгжүдер бо төлевилелге киржир күзелин илереткеннер.
Россияның Президентизиниң даалгазы-биле ТШО киржикчилерин деткиир дээш тургускан «Агромотиватор» программа 2025 чылда ажылдап эгелээнин Владислав Ховалыг сагындырган.
Программаның негелдези ёзугаар эң эки бизнес төлевилелдерни киирген киржикчилерге эът болгаш сүт продукциязын бүдүреринге мыйыстыг бода мал өстүрүп тударынга, ол ышкаш АҮК-түң өске-даа угланыышкыннарында бизнес ажыдарынга грантыларны бээр.
Албан-хүлээлгезин дооскан ийи ТШО киржикчизи: Кызыл кожууннуң Кур-Чер суурдан Александр Ондар база Улуг-Хем кожууннуң Шагаан-Арыг хоорайдан Лопсан Орус-оол бо чылын конкурс шилилдезин эрткеш, грантыларны алганнар.
ТР-ниң Чазааның парлалга албанының медээлеринден белеткээн.
Чиңгис СААЯНЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №45 2025 чылдың ноябрь 20
