Найысылал Кызылда төп рынок мурнуку чылдарда-ла чурттакчы чонга, келген аалчыларга таарымча чок байдалды тургузуп турган. Кызылчыларның болгаш келген аалчыларның, рынок чанында хөй каът бажыңнарның чурттакчыларының дилээн барымдаалап Төп рынокту көжүрер ужурга таваржып турар.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Кызыл хоорайның төп рыногун көжүрер дугайында шагда-ла чонну дүвүредип турар айтырыгны дөзүнден өскертир ажылдарны чорудуп эгелээн. Төп рынокту 50 чылдарда, хоорайның чурттакчы чону чаа-ла 10 муң чедип турда, туттунган. Ооң амгы девискээри ол үеде хоорайның кыдыкы кезээ турган. Чылдар эртип, хоорайның хемчээли улгадырга, рынок найысылалдың мырыңай төвүнде апарган.
Июнь айның эгезинде Тываның Баштыңының айтыышкыны-биле Кызыл хоорайның төп рыногун көжүрерин организастаар ажылчын бөлүктү тургускан. Найысылалдың эң улуг садыг-саарылга шөлүн, өске хоорайларда ышкаш, хоорайның кыдыында хостуг девискээрже көжүрер орук картазының төлевилелин Тываның Чазак даргазының оралакчызы Виталий Бартына-Сады баштаан ажылчын бөлүк кылган.
Чурттакчы чонга-даа, рынокта ажылдап турар сайгарлыкчыларга-даа эптиг болуру-биле, инженер четкилери, автомобиль оруу бар, хөй-ниити транспорту барып турар девискээрже көжүрерин планнаан. Ажыл планы ёзугаар рынокту 2024 чылда чаа девискээрже көжүрерин баш удур көрүп каан.
Ук объект найысылалдың төвүнүң архитектурлуг хевиринге дүүшпезин чурттакчы чоннуң хөй кезии чугаалап турар. Оларның бирээзи, Тыва үндезин культура төвүнүң директору Игорь Көшкендей хоорайның төвү дээрге кижиниң дыштаныр болгаш кайыын-даа келген аалчыларның онзалап көөр тускай чери болур ужурлуг дээрзин демдеглээн: “Найысылалывыс Кызылдың төп черинге чонга эптиг, хостуг болгаш таарымчалыг байдал тургузарынга рынокту өске черже көжүрер деп айтырыгны деткиир кижи-дир мен. Өске хоорайларга деңнеп чугаалаар болза, ындыг рыноктар хоорай төвүнге турбас. Төп черни кижи чарашсынып, магадап, селгүүстээр азы чок-ла болза, аңаа кижилерге эптиг байдалды тургускан янзы-бүрү культурлуг дыштаныр черлер турары күзенчиг”.
Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламент) Өөредилге, культура, аныяктар политиказы болгаш спорт талазы-биле комитединиң даргазы Аяна Монгуш Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның төп рынокту көжүрер дугайында эгелээшкинин чамдык чылдагааннарга даянып тургаш, деткээн.
“Кол-ла чүве бистиң найысылалывыстың төвү чогуур байдалга турар ужурлуг. Амгы үеде рыноктуң девискээри амыдыралда оруун тыппайн, будалы берген эзирик кижилер чыглыр чер апарганындан хоорайның төвүнде айыылы улуг. Саарылга черин көжүрүптер болза, кем-херек үүлгедиишкиннери, найысылалдың төвүнде сыңмарлажып турар машиналар эвээжээр. Төпке таваар агаарлап кылаштаары бодунмас-тыр. Оон ыңай хоорайның эстетиказын база бодаар херек” – деп, Аяна Монгуш чугаалаан.
Садыг-саарылга төвүн көжүрүп каапкан-дыр. Ооң орнунга чүү туруп болурун кижи бүрүзү боданыр чадавас.
Амгы үеде төп черде улуг садыгларга келген аалчылар, чурттакчы чоннуң машина-балгадын тургузар чер чок дээрзин Тыва үндезин культура төвүнүң директору демдеглээн. Ооң бодалы-биле алырга, аңаа машиналар тургузар хостуг, делгем болгаш кижилерге эптиг ажык шөл турар болза эки. “Чонувус машина-тергезин аңаа арттырып кааш, төпче кирип, кежээ, хүндүс-даа онзагай черлерге дыштанып, боттарынга херек чүүлдерин бүдүрүп чоруур болза, дыка эки деп санаар мен” – деп, Игорь Көшкендей чугаалаан.
Рыноктуң орнунга чүнү тударының дугайында чурттакчы чоннуң бодалдары аңгы-аңгы. Ажы-төлдүг ада-иелерниң чугаазындан алырга, улуг хоорайларда ышкаш уругларга-даа, улуг-даа улуска таарыштыр кылган ойнаар, дыштаныр төп болза эки. Келген аалчыларга дыштанып, сонуургаптар культурлуг черлерниң бирээзи болурга кончуг эки деп санал база бар.
Рынокта ажылдап турар хууда сайгарлыкчыларның эргелерин хажытпайн, оларны шуптузун чаа оран-савага ажылдаар черлер-биле хандырар. Амгы үеде рынокта өртке удур айыыл чок байдал, арыг-силиг сагыттынмайн турар. Ол ышкаш аңаа кем-херек үүлгедиишкиннери болганчок болу бээрин билир бис.
Төп рыноктан бараан садып алыкчылары-даа, ында ажылдакчылары-даа эптиг болгаш айыыл чок байдалга турар ужурлуг. Ынчангаш чаа девискээрге бүгү-ле негелделер күүсеттинип болурун чедип алыр сорулга салдынган.
Чаартылганың базымнарын кылыры чайлаш чок. Чүге дээрге найысылал Кызыл улгадып бар чыдар болганда, ол сайзыраар ужурлуг.
/ Чыжыргана СААЯ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруу.
"Шын" №52, 2023 чылдың июль 15