Сентябрь 22, 23 хүннеринде Чөөн-Хемчик кожууннуң чону Чадаана хоорайның болгаш Алдыы-Хүрээниң 150 чыл оюн байырлап эрттирер.
1873 чылда Алдыы-Хүрээниң тудуу доозулган болгаш ол-ла чылын Чадаана хоорайның эге таваа салдынган. Ынчангаш Чадаана хоорайның болгаш Алдыы-Хүрээниң төөгүзү сырый холбаалыг.
Чадаананың Алдыы-Хүрээзиниң тудуу 1873 чылда Базыяа Үгер-Дааның чагыргазының үезинде доозулган. 1873 чылда Чадаана хоорайны орус тараачыннар садыг-саарылга төвү кылдыр тургускан. Чүге дээрге ол үеде садыг-саарылга хүрээ-хиит дамчыштыр чоруп турган.
Хүрээ тудар девискээрни Улаастайдан келген моол лама демдеглеп берген. Ол черни моол лама сарыг шажынны сайзырадырынга таарымчалыг деп шилип берген. Баштай-ла Хайыракан баарынга турган дуганны 1873 чылда Саттарның Баян-Ловуң дээр бай кижизи көжүрткен. Ол үеден эгелээш Чадаана хоорайның эге үндезини салдынган деп болур, чүге дээрге ооң мурнунда хоорайның девискээринге бажыңнар-даа турбаан. Даа кожууннуң ноянының албан хаар чери база маңаа турган.
Чадаананың Алдыы-Хүрээзин тударынга бүгү сумуларның араттарынга ыдыктыг үндүрүгнү чыып турганын төөгү херечилеп турар.
АЛДЫЫ-ХҮРЭЭНИҢ ЛАМАЛАРЫ
Ол хүрээге – Чоксум кожуун, Сайнит — хүн үнер талазынга, Юм — соңгу талазынга болгаш ортузунга Саттар дуганнары туттунгулаан. Оон ыңай аңаа тыва хүрештиң стадион шөлү база турган. Саттарның дуганы ол-ла дуганнарның эң бичези болганы-биле адактың сөөлүнде барып паштаныр чер кылдыр эде дерээн. Ынчангаш Хайыракан сумузунуң Саттарынга шыырак эртем-билиглиг ламалар турган. Оларның санынга Сат Сотпа хелиңни база хамаарыштырар апаар. Оон аңгыда, Сат Дуган-Байыр (Соржу хелиң), Сат Төре-Кечил кешпи (Кенден-Сүрүң ламаның башкызы), Сат Докпак-оол, Сат Доктугу хелиң, Сат Данзын (Бурган-Чуруур) болгаш өскелер-даа тургулаан.
Сат Дуган-Байыр – ай, хүн календары кылыр, эм оъттар чыыр, улус чон эмнээр, ном-судур номчуур лама. Ол ТАР-ның шерииниң эмчизи база болуп ажылдап чораан буянныг лама. Сат Дуган-Байыр (Сорду хелиң) лама эртемин чедип алыр дээш, барбаан, четпээн, өөренмээн чери-даа чок – Моол, Кыдат, Тибет. Ынчангаш Сат Дуган-Байыр Чадаананың Алдыы-Хүрээзиниң бир улуг ламазы чораан. Ооң ажы-төлү хөй: оолдары Доктугу, Намчай, Доржу, Даян, Дажы, Мамбый- оол. Сакпын-оол, Сесең деп кыс уругларлыг. Сакпын-оол Дуган-Байыровна (шолазы Ирина) хөй чылдарда Сталин аттыг колхозка, «СЭКП-ниң XXII съездизи» совхозка саанчылап чораан. Сакпын-оолдуң уруглары: Кара-кыс Кууларовна Доржу, Наталья, Артем, Айлаңмаа, Эрес. Олар шупту эртем-билиглиг, ажыл-ишчи, ат-алдарлыг кижилер болган.
1929 чылдан эгелээш Тыва Чазак ламаларның болгаш хамнарның контр-революстуг кезии-биле шыңгыы демисежир деп угланыышкынны чорудуп эгелээн. Шупту хүрээлер болгаш дуганнар хагдынган, узуткаттынган. Хүрээлерниң эт-севин хавырып, мал-маганын күрүнеге берипкен. Ыдыктыг судур-номнарны тоо-быдарадыр октапкан.
Алдыы-Хүрээни база-ла репрессия оюп эртпээн. Хүрээлерге ажылдап чораан ламаларның чамдык кезии репрессияга таварышкан, а чамдыызын адып шииткен.
ШАГ ШАА-БИЛЕ ТУРБАС…
Совет Эвилели 1991 чылда буурап дүшкен соонда, ажык-чарлыг үе эгелээрге, Чадаана хоорайның төвүнге Майдыр дуганын ажыткан. Лама башкы Тензин Чымба (Шолбан Биче-оол), улуг назылыг лама Шулуу Куулар чонну хүлээп ап, арыглап, ном-судурну номчуп берип турганнар.
Кожуунда сарыг шажын ниитилелиниң даргазы Т.М. Чирбит, чүдүкчү эне С.Т. Бай-Кара дуганның ажылынга улуг дузаны чедирип турганнар.
АЛДЫЫ-ХҮРЭЭНИҢ ЧАА ТУДУУ
Алдыы-Хүрээниң чаа тудуун 2003 чылда тудуп эгелээн. Катап туттунган Чадаананың Алдыы-Хүрээзи езулуг-ла эрги туружунда турар.
2000 чылда Чөөн-Хемчик кожууннуң Даа ламазы Аяс Херел-оол Алдыы-Хүрээни катап тургузар дугайында айтырыгны тургускан. Хүрээни тударынга баштайгы акша салыышкынын бистиң алдарлыг чаңгыс чер чурттуувус, Россияның Маадыры, ынчан Россия Федерациязының онза байдалдар сайыды С.К. Шойгу кылган.
Хүрээниң катап тургузуушкунун эгелеп, турупкан тудугну дүргедедир ажыл-херекти «Тыва» корпорацияның директорлар чөвүлелиниң чиңгине даргазы А.Ш. Ооржак болгаш «Зурначан» фирмазы (даргазы А. Зурначан) чорудуп эгелээннер. Шак бо эрес-кежээ удуртукчулар кыска хуусаада Алдыы-Хүрээниң тудуун доостуруп кылдырганнар. Чөөн-Хемчик кожууннуң болгаш Чадаана хоорайның чону бо удуртукчуларга болгаш тудугжуларга улуг ачы-буянны чедиргени дээш өөрүп четтирип чоруурлар.
2003 чылдың сентябр 12-де Чадаананың Алдыы-Хүрээзиниң чаа тудуунуң ажыдыышкынын байырлыг байдалга өөрүшкү-маңнайлыг эрттирген.
Оон эгелеп Алдыы-Хүрээниң ламалары чонга ачы-буянын чедирип чорууру өөрүнчүг.
Ольга САЛЧАК, Чадаана хоорайның хүндүлүг хамаатызы.
“Шын” №72 2023 чылдың сентябрь 23