М.Б. Кенин-Лопсанның 100 харлаанынга
Бир дугаарында «Шын» солундан онаалгалыг чор мен дээримге, Кенин-Лопсан башкы «Шын» солун ооң ажылдарын болгаш чогаалдарын, ооң бодунуң дугайында кезек он-он чылдар өттүр чүнү-даа парлавайн турарынга хомудалын илеретти. «Шын» дээрге чоннуң солуну-дур, чоннуң сагыш-сеткилинде бодалдарын ооң арыннарынга ажыы-биле чырыдар ужурлуг силер» деп чагып, дагзып органын дүүн чаа дег сактыр-дыр мен.
Чагырып-дужаар система кандыг моондактарны аңаа тургузуп, эртем талазы-биле ажыл-ижинге хөй-ле шаптараазыннарга ону таварыштырып турганын ол чугаалаан. Ынчалза-даа төрээн чонунуң төөгүзү, культуразы, ужур-чаңчылдары – эртемден кижиге дүвү чок далай, үнелеп четтинмес эртине дээрзин ол билгеш, хамык-ла хоруушкуннарны херекке албайн, бодунуу-биле ажылдап-чурттап келгенин улуг эртемденниң бодундан дыңнаанымны кайын уттур мен. Харалаан, ол солун чугааларын бижип каарымга, чамдыызын редакторум казып каапканын башкының бодунга чугаалаар, тайылбырлаар ужурга таварышкан мен. “Шынны кым-даа базып шыдавас!” деп, боду бодунга ышкаш оожум, барык сымыраны аарак чугааланганын дыңнаан, көрген мен.
Ооң соонда М.Б. Кенин-Лопсан башкы-биле бо-ла ужуражыр апарган бис: Чаа чыл уткуштур, Шагаа уткуштур, төрүттүнген хүнүн уткуштур. Солун арнынга парлаар материалдарны баш удур белеткээр болгаш ындыг.
Ленинград дугайында, бодунуң башкыларының дугайында чугаалай бергенде, карактары хып турар апаар. Ол үени кайгамчык чылыы-биле сактып чугаалаар.
Шагаа байырлалынга хамаарыштыр дыка-ла хөй солун чүүлдерни ол чугаалап берип чорду, солунувус арнынга ону парлагылаан бис. Шаанда тыва чон ону канчаар уткуп турганындан эгелээш, амгы үеде канчаар уткуурунуң чурумун, ол ышкаш чүнү кылып болбас ужурлугул дээрзин тодаргайы-биле тайылбырлап берип чорду.
Чер-чурту, ада-иези, дөргүл-төрелдери – сеткилинге чоок кижилериниң дугайында, Тываның төөгүзүнге, ооң алдарлыг кижилеринге хамаарыштыр, удуртуп-баштап турар даргаларывыска чедир чугаалай бергенде, ооң чүве утпазын, саннар, чылдар, аттар, фамилияларны чарт сактып чугаалаарын магадаан мен. Оон аңгыда, Монгуш Борахович Кенин-Лопсан башкы сөглээн сөзүнден кажан-даа ойталавас кижи. Бо-ла хөй чылдарда интервью ап келгеш, кандыг таварылгаларга кижи душпаан дээр. Чамдыктары интервью азы статья солун арнынга үнгү-үнгүжеге эдип-чазап кээр, бо кижиге шуут халалыг. Монгуш Борахович эң эге интервьювусту-ла бижип алгаш, чедире бээримге, номчааш, чаңгыс-даа чүве этпээн. Ылап чаңгыс сөстүг кижи.
Бир катап чугаалашканывыс соонда, чүү-хөө бижиир кылын кыдыраажымны: «Каям, бээр эккел» – дидир. Тутсуп бээримге, ооң бир дугаар арынын ажыткаш, бижий берди. «Милая Светлана Дачын-Хөө! Я Вам даю авторское право, чтобы Вы выпустили брошюру, посвященную моей скромной деятельности. Ласково. М. Кенин-Лопсан. Среда, 17 июня 2009 года. Кызыл. Музей. Избушка».
2011 чылда төрүттүнген хүнүнде боодал чечек өргүп четтим. Аажок чазык-чаагай олур. Ажыл-агыйжы чугаавыс соонда, шайлап олур бис. Оон столундан открытка уштуп эккелгеш, бижиттине берди. Кып-кызыл роза чечектер чураан открыткада ол орус дылда мынча деп бижээн болду: «Светлана Дачын-Хөө! Талантливый журналист, моя милая подруга. От души желаю Вам больших творческих успехов. Ласково. М.Кенин-Лопсан. 11 апреля 2011 года. Кызыл. Музей. Избушка». Кайгамчык салым-чаяанныг чогаалчының, эртемденниң холунуң үжүүн чоргаарал-биле камнап, ажылдаар өрээлимге азып алган орарымга, үе-үе болгаш номчуп алырымга, чүрекке кандыг-даа эм-таңдан артык.
М.Б. Кенин-Лопсан башкы мени төрел бис деп баштактаныр, Дачын-Хөө деп фамилиялыг боорумга, ындыг (авамның ачазының адын журналист ат кылып алган мен). Чоокта бир чазын Казанакка кире бээримге, ол «Мен улус хүлээвейн тур мен, кым силер?» – дидир. Хүннүң-даңның кирип турар эвес мен, ындыг-ла ыйнаан. «Дачын-Хөө деп төрелиңер ышкажыл мен, Бора-Хөөевич”» деп баштактаны аарак ылчыңнаарымга, ол танып каапты. Ажыл-агыйжы чугаа болган. Четтиргеним илереткеш, үнер дей бердим. «Адыр, амы-хууда чугаалажыылы. Менден чеже катап интервью алдың, чээ? Меңээ хамаарылгалыг эрткен хемчеглерниң шуптузун солун арнынга чырыдып келдиң ышкажыл. Брошюрадан-даа болза, үндүрүп алырын чөпшээредим чоп, чүге тоовас сен? Ол меңээ эвес, сеңээ херек чүве-дир ийин!» – дидир. Өг-бүледе байдалымны ажыы-биле тайылбырлаар ужурга таварыштым. Уруум аарып турар, ооң үш оолдары база менде. Чурттаар оран-саваны хөлезилеп орарывысты дыңнааш, ол сагыш човап шаг болган. «Эки кылган ажыл, элеп читпес эртине» дээр болгай, чоорту мээң чагыымны черле күүседип, парладып алыр сен» деп ол чагып олурду. Улуг башкымның чагыын утпаан мен. Ынчан ол дыка хөйнү ажыы-биле меңээ чугаалаан: улгаткан назы-харга, кадыкшыл байдалынга, күчү-күжүнге хамаарыштыр. “Улуска ону чугаалап канчаар сен, сеңээ чугаалап орарым ол-дур. Менден чүнү-даа чажырбайн, айтырып чор шүве” дээн чагыын база утпас мен. Чугаалажып-даа чор мен харын. Ол мени дыңнап турар деп бүзүрээр мен. Башкымның чылыг холун тудуп, чымчак сөзүн дыңнаан аксым-кежии ооң-биле чажыт 100 харлап турар “Шын” солунувустуң ачызы-ла болгай.
Светлана БАЛЧЫР, “Шынның” хоочуну.
Татьяна БАЙЫНДЫНЫҢ тырттырган чуруу.
“Шын” №13 2025 чылдың апрель 10