Чурумал
Таңды сынының мурнуу эдээнде Успа-Хөлче улай аккан хемнерниң бирээзин Чайлаг-Хем деп адаар.
Чайлаг-Хемниң аксынга чазын, күзүн аалдар дистиништир хонгулаптар чүве. А чайның изиг хүннери эгелээрге, хемниң бажынче, сериин тайгаже көшкүн араттар малын сүрүп алгаш, көжүп үне бээрлер. Долгандыр арга-эзим, даглар бүзээлээн, көөрге кызаа хем, айыраңнаан чечектер үнген аяңнарлыг, тас дагда хаяның чарыындан аржаан суг сыстып үнүп чыдар, кезек-кезек черлеринде кызыл-каттыг, инек-караалыг, эм үнүш ыт кадындан эгелээш, үстүү бажында чем үнүш согуна болгаш артыш-шаанактан бээр үнүп чыдар.
Хемниң унун өрү алзы, Таңдының бедик сыннары шөйлүп чоруткан. Чайлаг-Хемниң бажынга чедип, сынның кырынга үнүп келгеш, бараадап олурарга, долгандыр ногаан хүрээлелдиң чаражын кижи кайгап ханмас. Бедик, тас дагда хаядан үнүп чыдар хемниң суунга шаанда ада-өгбелеривис эмненип чораан дижир. Оон бээр-ле ол хемниң бажында арыг кылаң сугну “Чайлаг-Хем аржааны” деп адап чаңчыга берген.
Чамдык хоочуннарның чугаазындан дыңнаарга, эң баштай “Анчымаа аржааны” деп турганнар. Чай боорга ол хемниң кылаң кара соок суунга Анчымаа деп кадай эмненип чораан. Сөөк-даяк болгаш өске-даа аарыгларга таарымчалыг аржаан болуп турар. Ынчангаш улус “Анчымаа аржааны” деп адап алганнар.
Каш чылдар эртерге, хемниң ады-биле “Чайлаг-Хем аржааны” дижир апарган. Бо аржаан, шынап-ла, эм шынарлыг, онза аржааннарның бирээзи деп хоочун өгбелер мынчаар чугаалажыр чорду. Оон аңгыда, Чайлаг-Хем арбын малдарның чайлаа, турлаа. Хемниң ол-бо талазында хонгулапкан аалдарның уруг-дарыы ада-иезинге дузалажып, малын кадарып чайлаарлар. Хаак аъттар мунуп алгаш, ойнап маңнаан бичии уругларның каткы-хөглүү хемде, дагларда чаңгыланып артып калган. А төрээн хеминиң дугайында шүлүкчүлер база чечен-мергени-биле алгап, мактап бижип турарлар.
Алаак, эзим унун дургаар
Ажы-төлдер хөглеп ойнаар,
Ада-ием чайлаа болган
Аржаан суглуг Чайлаг-Хемим —
деп, Шеңне Түлүш шүлүк чогаадып каан.
Чайлаг-Хем, агаар-бойдузунуң шириини, чер, хөрзүнүнүң байдалы-биле мал-маганга дыка таарымчалыг оран чүве. А аржаанны мерген өгбелеривис эм шынарлыг деп боттарыныы-биле тодарадып кааннар. Бо аржаанга хумагалыг, камныг болур болза, күжүр бойдустуң хайыразы төнер эвес. Ооң каас-чараш бойдузу кажан-даа калбас, аржаан суглары мөңгези-биле соолбас, улус чонга кезээ шагда бараан болуп, кадыкшылды шаңнаар.
Чайлаг-Хем шынап-ла, катаптаттынмас чараш бойдустуг. Хемниң адаа ужунда Көк-Каът деп бедик дагның баарында база-ла аржаан суу агып үнген. Бо бедик дагның кырынга чайлаглаар аалдар ол арыг сугну узуп ижерлер, езулуг-ла эм суг деп үнелеп чугаалаарлар. Ынчап кээрге, Чайлаг-Хемниң адаа, үстүнде ийи аржаан бар болуп турар. Ооң соңгу-чөөн талазында Алдыы-Үстүү Ак-Кара-Суглар, Кадыр-Тайга, а барыын чүгүнде Хамар, Артыл-Ажыктың делгемнери шөйлүп чоруткан. База-ла Чайлаг-Хем ышкаш, чеди чүзүн малдың сериин, арыг агаарлыг, одар-белчиирлиг чайлаглары болур.
Ася Түлүш.