Амгы үеде кожууннарда чаартыр септеп азы бузуп турар эмнелгелер, клубтар болгаш улуг эвес школалар эрткен 100 чылдың 50–60 чылдарында колхозтарның (коллективтиг ажыл-агыйларның) туткан бажыңнары-дыр. Ынчан колхозтар оларны боттарының акша-хөреңгизи болгаш күжү-биле тудуп турганнар. Колхозтарны совхозтар (совет ажыл-агыйлар) кылдыр эде организастаан ужурунда тудугларны күрүне бюджединден акшаландырар апаарга, ажыл-агыйлар боттарының акша-хөреңгизи-биле тудуглар тудар чорук соксаан.
Экономистерниң бодалы-биле алырга, колхозтарны совхозтар кылдыр эде организастааны ажыл-агыйжы бот-идепкейлерни чавырылдырган, күрүнеден акша-хөреңги манаар чүүлдү тывылдырган. Ынчалза-даа экономиказы күштүг Совет Эвилелиниң үезинде тудуг ажылдарын план ёзугаар чорудуп, күрүнеден акшаландырып шыдаар турган. Колхоз аргазы-биле тудуглар тудары ам-даа уттундурбаан деп болур. Ам ону улусчу бот-идепкейлер төлевилелдери деп тайылбырлаар. Амгы төлевилелдерниң колхозчу аргадан ылгалы – тудуг тударынга херек акша-хөреңгиниң чамдыызын күрүне бюджединден үндүрүп бээри, артканын тудугну тудары херек апарган организация боду акшаландырары.
Тере-Хөл кожууннуң Балыктыг сумузунда Тал деп суурнуң чурттакчылары боттарының акша-хөреңгизи болгаш күжү-биле эге школа бажыңын тудуп алганы каш чыл бурунгаар бүгү Тывага диңмиреп турган. Эвээш чурттакчылыг суурга школа ажыдары кайы-даа федералдыг программаның негелделеринге дүүшпес болган уржуунда Талдың эге класска өөренир уруг-дарыы кожуун төвү Кунгуртуг суурда школага барып өөренир, төрелдериниң бажыңнарынга чурттаар, ада-иезиниң чылыг сагыш човаашкыны чокка артар ужурга таваржып турганнар. Бо суурнуң чурттакчыларының ажыл-агыйжы идепкейи республиканың удуртулгазының кичээнгейи чокка артпаан, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг боду Тере-Хөлге чедип, тус черниң тудуп турар школазын барып көрүп, байдал-биле таныжып, чогуур дузаны чедирген.
Тере-Хөл кожуунда Тал ышкаш эвээш чурттакчылыг, федералдыг программаларның негелделеринге дүүшпес, Тывада бичии суурларның эң идепкейлиг чурттакчылары тус черниң чонунуң амыдырал-чуртталгазын экижидер дээш, кандыг-ла-бир эгелээшкиннерни көдүрүп үндүрүп турар. Чеди-Хөл кожууннуң Чал-Кежиг чурттакчылары эвээш суурларның бирээзи. Бо суурнуң идепкейлиг чурттакчылары 2016 чылда чыылгаш, 1970 чылдардан бээр, 40 ажыг чылдар дургузунда ээн турар машина-техника гаражын биче спорт залы кылдыр эде тудар, аңаа хүреш болгаш бокс секцияларын ажыдар деп шиитпирлээннер. Бо гаражтың төөгүзүн билир Чал-Кежиг суурнуң чурттакчызының чугаазы-биле алырга, ол гаражты 1970–1980 чылдарның ортаа үезинде орук-тудуг ажыл-агыйы чедир тутпайн, ара каапкан, ол-ла олчаан соңга-хаалгазы оңгагар турган. Чал-Кежиг суму чагыргазының даргазынга амгы үеде Чеди-Хөл кожууннуң чагыргазының даргазы А.В. Араптан ажылдап тургаш, эң идепкейжи кижилерниң деткимчези-биле гаражты биче спорт зал кылдыр эде тудуп эгелээн. 2016 чылдан бээр үе дургузунда улуг эжиктерни дуглап, соңгалар кылдыр эде туткан, чылыдылга системазын кылган, электри чырыын киирген. Ол ажылдарны кылырынга суурнуң чурттакчыларының бергени демир, тууйбу дээш өске-даа материалдарны ажыглаан.
“Тывамедиабөлүктүң” журналистери эрткен чылдың декабрь айда бо тудугга чордувус. Чал-Кежиг суму чагыргазының даргазы Ш.Д. Хертек биче спорт залды көргүстү. Чылыдылга системазын, эрги хоолай батареялар ажыглап кылганы илдең болду. Залды септээринге боттарының акшазын суму чагыргазының даргазынга ажылдап турган А.В. Араптан, Чеди-Хөл кожууннуң Төлээлекчилер хуралының депутады В.К. Моңгуш болгаш Чал-Кежигниң чурттакчыларының чамдыызы салганын Ш.Д. Хертек чугаалады. Залды Айдыс Оюн бодунуң эки туразы-биле одап, дээвиирни дескилеп чаап ажылдап турду. 2025 чылда спорт залдың септелгези адакталыр ирги бе деп идегелин ол илеретти. Биче спорт залдың шөлү улуг эвес хүреш чадыын салырынга, бокс рингизин тургузарынга үзе-тура четчир деп эскердим. Спорт залга хүреш чадыы бар, бокс рингизин тып ап болур деп, Ш.Д. Хертек дыңнатты.
Хүреш болгаш бокс секцияларын эрттирип болур спорт мастерлери суурда барын Ш.Д. Хертек чугаалады. Биче спорт залы кылдыр ажыглалга хүлээп алырының негелделеринге гаражтан эде кылган спорт залы тааржыр бе дээрзи, бир эвес ажыглалга хүлээп аптар болза, ажылчынның, хүреш болгаш бокс тренерлериниң шалыңныг ажылчын олуттарын тускайлап бээриниң айтырыглары Чал-Кежиг суму чагыргазының даргазын дүвүредип турар.
Бир эвес бо улусчу тудугнуң нарын болгаш берге айтырыглары шиитпирлеттине бээр болза, Тываның спортчу ат-алдарын чүгле Россияга эвес, бүгү делегейге камгалаар мөгелер болгаш боксёрлар Чал-Кежигден үнери чадавас.
Ш. ЛОПСАН.
Ада Тюлюштуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №3 2025 чылдың январь 30
