Чараш чаңчыл —төрел харылзаа

Кижи амытан чырык чер кырынга төрүттүнүп келгеш-ле, кандыг-бир чоннуң хамаатызы болуп, ооң чаңчылдарын сагып, төрээн дылы, төрел чону, төрүттүнген черин ыдыктыг деп санап чоруур.

Ава дээрге ажы-төлүнүң эң-не чоок, эң-не ынак, хайыралыг кижизи. Ол өг-бүлези дээш амыр-дыш чок сагыш салып, ажы-төлүн төлептиг болуп өссүн дээш, бүгү билиин, күжүн берип чоруур. Ада кижи — ажы-төлге сүмелекчи, суртаалчы, ооргаланыр чоок эргим кижизи. «Ие сөзүн ижип болбас, ада сөзүн ажырып болбас» дижир.

Аданың-даа, иениң-даа талазындан төрелдерин ажы-төлү эки танып алзын дээш, оларның-биле эдериштирип, аалдажыр чаңчылдыг чораан.
Төрел аайы-биле тыва чон кожа-хелбээ чурттап, аймак төрелиниң адын бужартатпазын кызар. Бир коданга төрел бөлүктүг ийи азы үш-даа өреге чаңгыс аал болуп демнежип чурттаар. Ол кезек өглерниң салгалының чон аразынга хүндүткелдиг азы хүндү чогунуң дугайында үлегер домактар бадыткап турар:
«Ады-биле аал чедер,
Аъды-биле арт ажар»,
«Төл багы – өг чуду,
Төрел багы – аал чуду».
Тыва улустуң аас чогаалында ада-иениң ажы-төлге чугулазын көргүскен чижектер хөй. Чижээлээрге, «Адалыг оол шевер, иелиг кыс уран», «Авага чассыыр, адага ооргаланыр».

Өг-бүле ажы-төлүн кара чажындан тура чоннуң чаңчылдарын сагыыр кылдыр өөредип, боттарының үлегери, аас чогаалдың чижектери, күш-ажыл-биле кижизидип турар. Төрээн черинге ынакшылды эртенги шайының үстүн, чеминиң дээжизин одунга салып, оран-делегейинче чажары-биле база оттуруп турар. Оран-чуртун, хем-далайын чүдетпес, ооң байлаан өй-хемчээлдиг ажыглаар, арт-сынга чалбарып чоруур кылдыр кижини бичии чажындан өөредип, ону ыяк сагыыр турган. «Кижи болуру — чажындан, аът болуру — кулунундан» деп үлегер домак тываларның езу-чаңчылдарының алыс сорулгазын чиге илередип чоруур.

Тыва кижээ төрел харылзаа — эң быжыг сагыттынып турар чаңчылдарның бирээзи. Өске чамдык чоннарга деңнээрге, тыва кижиниң чоок улузу, төрелдери-биле эдержири бир онзагай.
Өг-бүле ээлери ажы-төлүнге улугну улуг деп, бичиини бичии деп ылгап чоруурун тускай негелде кылдыр сагып өөредип, төрел угун каш ада ажылдыр билип алыры чугула деп санаар. Ынчангаш шаанда-даа, амгы үеде-даа тыва улустуң өске чоннардан ылгалыр чаңчылы — чоок төрел харылзаа, аңаа хамаарышкан чаңчылдар.

Чечена МОНГУШ,
Хайыракан ортумак школазында тыва дыл болгаш чогаал башкызы.
Чурукту интернеттен алган.

"Шын" №52 2024 чылдың июль 13