Кызылдың уран чүүл училищезиниң актёр салбырының баштайгы доозукчуларының 50 чыл болган юбилейинде олар-биле ужуражып, сургуул чораан чылдарының дугайында чылыг сактыышкынны кылырын диледим. Амгы үеде ат-сураглыг артистер апарган, Тывавыстың бо хүндүткелдиг кижилериниң концерт, шииде оюн-тоглаазын чежезин көрүп, магадаваан дээр! Оларның уран чүүлчү салым-чаяанын “Шынның” номчукчуларынга таныштырып, бижип-даа келдим. Бежен чыл эрткенде, оларның сагыш-сеткилин чүү хей-аът киирип чоруурун сонуургап, интервьюже чаладым.
Раиса Сат — “Хүндүткелдиң демдээ” орденниң, “Бот-тывынгыр уран чүүлге чедиишкиннери дээш” база “ТР-ниң культуразының тергиини” хөрек демдектериниң эдилекчизи, культураның хоочуну, ТР-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, үш номнуң автору.
— Раиса Монгушовна, уран чүүл делегейинче кокпаңар чүден эгелээн деп бодаар силер”.
Раиса Сат: — Бичиимден-не чуртталгамда көрүп, дыңнап өскен кол-ла чүүлүм — кезээде ыр-шоор, уран чүүл фестивальдары болгаш ындыг ийикпе, азы салым-чолум ындыг болган ийикпе, сагыш-чүрээм сценаже чүткүүр, артистер магадаар мен. Өске мергежилдер черле сонуургавас турдум. Школачы тургаш-ла, эртенги саалда соонда инектеримни одарже үндүрүп бар чорааш, бетики Бажың-Алаакты чүгле ашкаш-ла, ындыкы Бажың-Алаакка чедир, оон дедир чанарда, база үнүм хостуг салып ырлаптар мен. Ол кокпам мени улуг сценаже үдээн деп санап чор мен.
Бистиң Бажың-Алаак суурга бот-тывынгыр уран чүүл бөлгүмнери доктаамал ажылдап турган. Фестиваль, көрүлделерге киришкеш, үргүлчү тиилекчи болуп, ырлыг-шоорлуг суурувусче ээп чанып кээп турганывыс бисти улам хей-аът киирип, уран чүүлге хандыкшыдып турганы чугаажок.
Анзат Куулар — Тываның улустуң болгаш РФ-тиң алдарлыг артизи.
— Анзат Шожал-Доржуевна, уран чүүлге ынакшыл сеткил-чүрээңерге кажан төрүттүнген деп бодаар-дыр силер?
— Мен бичии турар шаамда, малчыннар уруглары школа назыны чедерге-ле, интернатка чурттап, өөренир чүве. Интернатка амыдырал чеже-даа солун, хөглүг болза, кижи ыштыг-бустуг өөнче аттыг чаныксаар. Субботаларда аалдан ачам аъттыг чедип кээр. Класс эжиин ачамның канчаар соктаарындан-на эндевес мен. Башкыдан чөпшээредип алгаш, аалче шанактыг аъттыг чоруптар бис. Амыраанымдан шуглак иштинге ырлап чедер мен. А интернатче дедир чедирип бар чорда, ыглап чедер турдум.
Кичээлдер аразының узун чапсарында, улуг-биче чок, ийи-үш каът кылдыр чыскаалып алгаш, ыры аайы-биле чайганып тургаш, чиртиледир ырлажып-ла эгелээр бис. Максим, Кара-кыс Мунзуктарның, Хүргүлек Конгарның, Николай Өлзей-оолдуң, Клим Сүрүңмааның ырларын патефонга салыптар. Хөй-ле тыва ырларның чаражын магадап оон сиңирип ап, хандыкшаан мен.
— Артист болурунче орук изээн баштайгы базымнарыңарны сактып көрүңерем.
Раиса Сат: — Кызылдың уран чүүл училищезинге артистер өөредир салбыр ажыттынар дээн чугаа далай чалгыы дег, дыргын тарап, дыңналып кээрге, шагдан тура бодап чораан күзелим боттаныры ол бе деп, бүзүревейн дыка-ла амырап турган ийик мен. Ол үени мынчаар “Өөрлеримге” деп шүлүүмде бижээн мен.
“Талантылыг аныяктар чыып турар-дыр,
Шенеп дужаап көрээлем” — деп,
Шекпээр чурттуг Серепаа эжим
Шенээм тыртып, сүме каткан, чүүлдүгзүндүм.
Шылгарааннар көстүп келген,
Шынавы-ла, эш-өөр-биле
Эмгежок хөй аныяктар аразындан
Эрте бергеш, өөренип кирипкен бис.
Уттундурбас сургуул чылдарывыс
Улай шуушкаш, доосту берген.
Артистер бооп, режиссер бооп,
Ажыл-ишче шымныпкан бис.
Амыдырал аайы-биле
Аңгы-аңгы аъттандывыс.
Анзат баштаан өөрүвүс
Артистер бооп театрга артып калды.
Шынап-ла, аажок эп-найыралдыг бөлүк доозуп, күзеливиске четкенивис ол.
Анзат Куулар: — Дыка-ла хөй артист болуксаар күзелдиг оолдар, кыстар училищениң коридорунга сыңмарлажып турганывысты утпас мен. Бот-боттарывысты хынажып, шээжилээн шүлүк, басняны чугаалаан, хөлзенчиин чүү дээр. Чамдыктарывыс театрның улуг артистеринден консультация ап-даа чоруп турар бис. Бичиивистен-не сценадан магадап көрүп келген артистеривисти чоогундан көөр, арга-сүме алырын бодаптарга, девиденчиг-даа. Улус чугаазының ужу-кыдыын дыңнаарымга, талантызын, чаражын, узун-чолдаан – шуптузун көөр дижип турар. Мен бодумну бодап келгеш, чөгенип турзумза-даа, бир-ле чырык күш хөрек-чүрээмни бүргей ап турганын сактыр-дыр мен. Ынчалдыр шылгалданың үш чадазын эрткеш, 15 оолдар, кыстар өөренип кирипкен бис.Уран чүүл делегейинче баштайгы дидим базымывыс ол-дур ийин.
— Кады дооскан эш-өөрлериңер дугайында чүнү онзалап демдеглексээр-дир силер?
Раиса Сат: — Кайызын кандыг дээр боор, шупту уран чүүлге, театрга ынак болгаш, бот-боттарывысты эки билчир, чоок эжишкилер-ле болгай бис. “Аъдының бажы эрте хоя берген” эживис Тамара Ондарга (Саая) тураскааткан одуругларым бар.
Бойдус чаяан талантызынга
Бодунуң ол чараш чаңы катчы бээрге,
Эмин эрттир сценага чаяаттынган,
Эживисти көрүкчүлер магадаарлар.
Кайгамчыктыг эживисти
Хайлыг аарыг эрте алгаш барбаан болза,
Ам-даа ойнап, улус-чонун хей-аът киирип,
Аравыска каткы-хөглүг чоруур ийик.
Саглы Өвүр ховар кызы Тамаравыс
Сагыштарга кезээ мөңге чурттап артар.
Анзат Куулар: — Өөредилгези эки, актер мергежилге шыырак боорга, эштеривис Серепаа Монгуш, Олча Донгак (Даваа), Тамара Ондар, Мария Сандак оларны ийи дугаар курстан-на театрның шиилеринге киириштирип эгелээн. Ылаңгыя Тамара эживис “Италияның човулаңы” (Э. Войнич “Шаашкак”) деп шииде кол роль — Джемманы ойнаанын магадап ханмаан бис. Олча Донгак театрга элээн чылдарда эки ажылдаан, ам музей ажылдакчызы. Людмила Хомушку эң узун чаштыг чараш эживисти каржып эрткен кижи бүрүзү хая көрнүп магадаар чүве. Серепааны “Сес шубалыг секперо чараш Серепаа” деп баштактаныр бис. Тамара Куулар эживис Тываның улустуң чогаалчызы Черлиг-оол Кууларның чогаадыкчы хей-аът киирикчизи, бүгү назынында “Улуг-Хем” сеткүүлге ажылдаан. Урана Хертекке чогаалчы ачазы Биче-оол Доюндуптан чогаадыр салым-чаяан келген, ол хөй чылдарда Культура яамызынга кадрлар килдизинге ажылдаан. Раиса Бири-Санаа (Сат) —хоюг үннүг ыраажы, чечен-мерген болгаш көргенин-не шүлүктеп кааптар эживис-тир. “Эзир самы” деп кинога база ойнаан. Ак-Довуракка улусчу театрның удуртукчузу, режиссёру. Коллективи Сибирь иштинге каш удаа лауреат болуп келген. Каң-оол Тагаланов – ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, бистиң театрны ол он ажыг чыл директору болуп ажылдаан. Ыраажы эживис Вероника Чоодуну бүгү Тыва магадаар. Ыры-шүлүкчү, аялганы чогаатпышаан, ырлап чор. Соржу Солун-оол ховар чараш үннүг ыраажы эживис, театрга Седиптиң, Аңчы-Караның рольдарын ойнаан, “Саян” ансамблиниң ыраажызы болуп делегейни эргээн. Мындыг онзагай бөлүк бис.
— “Эзир самы” деп кинону тырттыргандан бээр база чартык чүс чыл эрткен ышкажыл. Ол дугайында сактып көрүңерем, Раиса Монгушовна.
Раиса Сат: — Училищени чаа-ла дооскан, театрга чаа ажылдап эгелээн чылывыс-тыр ийин ол. Свердловск киностудиязының тырттырган кинозунга (“Танец орла”) чылгычы кыс Зойканың ролюн ойнаар аас-кежик меңээ таварышкан. Арга-дуржулгалыг улуг артистер Г. Думанов, Н. Гаврилюк, И. Жангтурин олар-биле кады ажылдадывыс. Хөй кижи киржилгелиг черлеринге тыва спортчулар база киришкен. Тывага, Ортаа Азияга, Свердловскуга тырттырган. Баштай мени шенелде тырттырыышкынга киржири-биле Свердловскуже келдирткен. Шилилдеге эрте бээр мен деп-даа бодаваан мен. Чанып келгенимде, элээн болганда, “Силерни хүлээп алган” деп телеграмма келген. Керээге ат салыр, сценарий-биле номчуп таныжар, оон-на тырттырып кириптер боор чорду. Кинога ойнаары сценага шии ойнаарындан чүгээр-дир деп билдим. Шиини канчаар ойнаан сен, ынчаар болур. А кинога хоомай ойнаан черлер бар болза, ону катап-катап эде ойнап, тыртырып алыр болган. Дыка хөйнү эскерип, билип, өөренип алыр аргалыг болган мен. Ынчалдыр тыва кинонуң төөгүзүнге исти арттырганым ол дийн.
1959 чылда Бажың-Алаакка “Ак-көк хемниң кижилери” деп кинону тырттырып турган. Угбам Сара-биле ол кинонуң бир эпизодунче таварылга бооп кирген бис. Телефон чагыларынче көрүп алган турар бичии уруглар аразында бар бис. Ынчалдыр салым-чол мени кино-биле ийи катап таварыштырган болбазыкпе. Бөгүн ону сактыры өөрүнчүг-дүр.
— Анзат Шожал-Доржуевна, силерни ат-сураглыг артист, ыраажы деп көрүкчүлер магадап чоруур болгай. А мен силерни чогаалга сонуургалдыг, ылаңгыя төрээн дылывыстың салым-чолу, келир үези дээш сагыш аарып чоруур мөгейикчизи деп эки билир мен. 2024 чылда “Өрү тырткан чонумайны, өпейленген театрымны” деп номну чырыкче үндүргениңерни билбээн, дыңнаваан улус хөй боор деп бодап тур мен.
— Ийе. Шагда-ла бодап чораан күзелимни боттандырганым ол. Ада-өгбем, аал-чуртум, эш-өөрүм, ынак театрым болгаш артистерим дугайында бодалдарымны чонум-биле үлежир бодаан сеткилим-дир ийин. Оон аңгыда, ында шиилер, шиижиткен көргүзүглер, чечен чогаал болгаш тураскаал шүлүктер база шоодуглуг, каттырынчыг кыска чугаалар, сактыышкыннар кирип турар. Тыва чонум сонуургап номчуур болза, өөрүүр мен.
— Хүндүлүг артистеривис, культураның хоочуннары, уран чүүл делегейинче шымнып, эштип киргениңерден бээр чартык чүс чыл эртип турары бо ышкажыл. Чүү чүве силерни ол эжиндиригге таалап, хей-аът киирер күштү берип чоруур деп бодаар силер?
Раиса САТ: — Чонумну өөртүп, аңгы-аңгы мергежилдиң уран чүүлге ынак кижилерин күзелин боттандырып сценаже үндүрүп, көрүкчүлерниң адыш часкаашкыннарынга чалгынналып ажылдап чораанымга, шии бөлгүмнериниң киржикчилери бичии чаштарны артистер болдуруп, янзы-бүрү рольдарже хуулдуруп, оларны аас-кежиктиг болдуруп чораанымны сактып келгеш, чоргаарланмас аргам чок. Ынак башкывыс баштайгы профессионал тыва режиссер, Россияның алдарлыг база Тываның улустуң артизи С.Л. Оюннуң өөредии, чагыг-сөзү мени чалгынналдырып чоруур. Чырыкче үнген үш номум оларга мөгейиим, ада-иемге, төрел чонумга ынакшылымның бадыткалы-дыр.
Анзат Куулар: — Ада-өгбем, чонум, Тыва чуртум, тыва дылым, тыным тудуш театрым мени хей-аът киирип чоруур. Көрүкчү, дыңнакчы чонумнуң өөрүшкү, чоргааралы мени чалгынналдырып чоруур. Уран чүүл делегейинче оруум изээн башкыларывыс Сиин-оол Лакпаевич Оюн, Каадыр-оол Ооржакович Сагды, Ирина Ивановна Лопсан, Серафима Андреевна Калинина болгаш тыва театрның үндезилекчилери улуг артистеривистиң чагыг сөзү, деткимчези, кайгамчык үлегери мени хей-аът киирип чоруур.
Чартык чүс чыл эртсе-даа, сагыш-чүрээңер чалыы хевээр, улус-чонуңарга шынчызы-биле бараан болуп чоруур артистер, силерге, моон соңгаар-даа чогаадыкчы чедиишкиннерни номчукчуларывыс өмүнээзинден күзеп каарын чөпшээреңер. Кадык-ла болуп көрүңер. Орууңар ак-ла болзунам – деп, хоочуннар-биле байырлаштым.
Светлана БАЛЧЫР, “Шынның” хоочуну.
Чурукту маадырларның архивинден алган.
“Шын” №8 2025 чылдың март 6