Кудумчуда машина халдыр оруктуң ийи талазында буга суу чаржып бадып чыдар. Саң дорт кудумчуну дургаар дыт, хадың, тал, терек, шиви, долаана, чодурааны сумунуң таваан салган хоочуннар аныяанда-ла тарып каан. Буга суунуң кыдыын дургаар, ыяштар дөзүнде оът-сиген арга иштинде-биле дөмей. Чайның узун хүннеринде ол ыяштарның хөлегезинге чыглып кээп, солун оюннарже дүлдүне-ле бээр турган бис.
«Каттап-чиир» деп оюн бар. Чымчак көктү чулуп-чулуп, опайтыр бөлүп алган адыг оозун кадарар. Ол кат болур. Бөлүк уруглар аянныы кончуг кылдыр шупту деңге: «Каттап-чиир, каттап-чиир! Кадың хөйүн, меңээ берем» — деп алгыржып келгеш, бөлүп каан чаа чулган оътту адыштапкаш, дезер. Адыг оларны сывыртап халааш, эң чөлдүрүн тудуп алыр. Уругларны ынчаар чыып төндүр тудар. Дараазында оюнда адыгны өске кижи ойнаар. Чайны чайладыр чулуп кээрге, тазарбас-даа, ногаан чайт чыдары дам баар болгай.
Ол-ла шыкка «Чааннажыр» деп оюнну колдуунда оолдар ойнаар. Бир кижи бирээзиниң белинден туттунгаш, иелээн доңгайтыр туруп алыр. Бир оол халывышаан келгеш, оларның кырынче шураар. Мөгдүрүп алыр болза, үш дугаар кылдыр соонга туруп алыр. Шак ынчаар дистиништир кижи саны көвүдээн тудум, оюннуң хөглүү кедерей бээр. Кырынче шурап шыдапкан кижи чаанның бажынче чоокшуладыр чылары – база бир шылгалда. Чаяңнашкан быгыннар ону черже дүжүр октап болур.
Өске суур уруглары ол оюнну «Класстажыр» деп адаар, а бисте болза – «Аскаңгырлаар». Бижиири ышкаш шак ынчаар-даа адавас турган бис ийин, ааска эптештир өөренгени-биле «асаңгыырт» азы «асаңгыыртаар» дижир болбазыкпе. Шоолуг довурак чок, тапталчак тас черге ийи талазынга беш-беш кылдыр он хана-каракты чуруп алыр. Ол көзенектерни «эжелээринге» эптиг шаажаң аяк бузундузу ийикпе азы шифер бузундузун кончуг таптыг кылдыр кыдыгларын хоюглай соктап алыр. Хая көрнүп алгаш, ооңну баш ажыр октаарыңга, бир көзенектиң иштинге дүжер болза, сээң «өөң» болганы ол. Ооң азыгларын чараштыр чуруп алыр сен. Чаңгыс буду-биле көзенектер иштинге шыйыг баспайн, бир кижиниң «өөнге» дегбейн, ажыр шураары база амыр эвес.
Сыг-сыг дээн даажы дыңналыр, кажан төндүрери билдинмес кылдыр скакалка-биле адааннажыры база дыка солун. Буттарын олуй-солуй ажыр октап тургаш, баштай оң будун, оон солагай будун черге дегзип, чамдыкта ийи холун карыштыр тудупкаш, скакалкага илдикпес, ораашпас дээш шурап кээр. Бурунгаар долгаары-даа ажырбас, дедир долгап ойнаарынга ийи-бир кижи кончуг болур чүве, кижи болганы шыдавас.
Чоорту «резинкалажыр» деп оюн тыптып келген. Ол шагда ону садыгларга сатпайн турган, оюн элээн нептерей бергенде, мүн-не тускай резинкаларны садып турар апарган чүве. Ээжектери, дискектери орлу берген чүвүрлерниң белинде резиннерин ужулгаш, кожуп-кожуп ойнаар болгай. Үштен эвээш кижиге ойнаттынмас. Ийи кижи муңгаш резинниң иштинге ийи талазынга шөе туруп алырга, үш дугаары шурап эгелээр. Баштай майыктан, оон дискек караандан, чоорту дөңмек дужу, бели, хөрээ дээш бедип үне бээр. Канчаар киир шураары база тус-тус аттарлыг болур. Хөрек деңнелин ажыр шураптары-биле эң кашпагай кижини тодарадыр.
«Банкалажыр» деп оюнну бис чүгле кыжын ойнаар турган бис. Өске суурларга баарга, чайын довурактыг черге база ойнаар чүве болчук. Адаанга балык консервазының чалбак банказын салгаш, кырынга эъттиң (тушенканың) азы хоюг сүттүң «молоко» деп каан сураглыг ак-көк карттыг банказын каътташтыр тургуза салып алыр. Элээн ыракка беш шыйыг турар. Шериг эргелериниң аайы-биле оларны адаар: доң-солдат, сержант, лейтенант дээш чоруптар. Ойнаарда, кара түвек, аваларывыстың бажың чугайлаар кисточказының сывын азы хүүрек, дырбааш сыптарын бүдүү оорлап алыр бис. Ойнап эгелээрде, узун ыяштарны бир будунуң бажынга үстүргеш, бурунгаар кылыйтыр ужудуптар. Ону илер дээр. Чамдык ыяштар доң черге талыйтыр чылып чоруптар. Шоолуг ыраваан эң бетинде чыдар ыяштың ээзи банкаларны кадарар. Ол та чүү деп чандыр-соора орустап турган улус ыйнаан бис, ол кижиниң адын «колит» дээр. «Колиттээри» дег берге чүве чок. Доң-солдаттар боттарының кызыгаарындан тура банкаларны дүжүр соп-ла эгелээр. «Колит» кижиң узун ыяжы-биле банкаларын камгалап, шаа-биле дозуп халыыр. Аңдара шаапкан кижи маңнавышаан баргаш, ыяжын апкаш, дедир шыйыынче киир халыыр. Кашпагай «колит» дыка дүрген банкаларын тургузупкаш, ол кижини ыяжының бажы-биле үстүрүпкеш, банкаларны дүжүр шаапкаш, шыйыгже маңнап кире бээр. Шак ынчаар «колит» солчур.
Банкалажып, Кызыл-Тейден чуңгулап, бакка-сокка ужа-тура конькилеп, шанактар-биле талдар аразы дошка сөөртүжүп чоруп турда, час-даа дүжер. Хар эрип, хүннээректиг черлер кургап эгелээрге-ле, тевектеп кириптер бис. Кыс уруглар безин оолдар-биле деңге туруптар. Башкылар: «Платьелерлиг кыс улус адыраңайнчып турбаңар, чараш эвес чүве-дир» — дээрге-даа, дыңнаар кижи турар эвес.
Лапта деп оюнну «лапту», «лаптуулаар» дээр болгай бис. Мону ойнаваан кижи-даа чок боор ийин оң. Караңгылап, адыш ишти хензиг бөмбүк көзүлбестээже ойнаар чүве болгай.
Өзүп олурар уругларның аваангыр-кашпагайын, кичээнгейин сайзырадыр, мага-бодунуң өзүлдезинге ужур-дузалыг шимченгир оюннарны сактып олура, ам-даа ойнап чоруурувус хол бөмбүү, бут бөмбүү, хөккей, баскетболду киирбедим. Уттундуруп бар чыдар оюннарны сагындырып, чашкы үениң сактыышкыннарынче силер бүгүдени чалап турарым ол.
Чаш уругнуң аас чугаазын сайзырадыр, делегей көрүүшкүнүн хевирлээр сайзанак деп оюн кайгамчык. Бистиң өгбелеривис эң баштай сайзанакты хем эрии элезинге чараш даштар-биле тип ойнап чораан. Ол үеде өг тип, мал малдап ойнап чораан болза, бистиң сайзанактарывыска садыг-саймаа, каас-коя «бай» бажыңнар тыптып келген. «Чараш-шилдээр» деп оюннуң эге чадазы бар. Бажыңнарның бок чыып турар черлерин эргий кезип, платьелерниң эдээн долдур аяк-шынак бузундулары чыып хүнзээр. Ол шагда чүү кончуг хөй аяк-сава буступ турган чүве ыйнаан, эңдере-ле чыып алыр турган бис. «40 лет Советской Туве» деп алдын бижиктиг аяк бузундузу тып алган кижи, ховар эртине тып алган-биле дөмей, эң улуг аас-кежиктиг болур. Чыып алган чараш шилдер-биле сайзанакты каастап алгаш, садыгжы, эмчи кылдыр ойнап, аалдажып-аалдажып чанарда, бир будувусту өрү көдүргеш, хол-биле артыжаан ышкаш кылдыр сайзанаавыс долгандыр аластаар бис: «Алас-алас, маңаа дегген кижиниң холу-буду сыйылзын, алас-алас!». Ии, коргунчуун, ам бодап келирге, кончуг багай сеткил-дир бе? А ол үеде үргүлчү-ле сайзанаавысты оолдар үреп кааптар чораан, оларны дегбезин деп бодап, «хамнап» турган-дыр бис.
Коргунчуг оюннар база-ла турган. Коргунчуг чугааларны караңгы кудумчуга бөкперлежип алгаш, төөгүп-төөгүп, кымның бажыңында ада-иези чогул, ынаар кире бергеш, ойнаар бис. Ада-иези чер чорупкан таварылгада бодувустуң ада-иевистен чөпшээредип алгаш, «хончуп» бээр дээш чыылганывыс ол болур. Кыдырааш саазынынга аякты доңгайтыр салгаш, улуг төгерикти чурааш, кыдыын дургаар алфавиттиң 36 үжүүн бижипкеш, дап-дал ортузунга ужуктуг инени үстүргеш, доо орандан бир сүнезинни кыйгыргаш, айтырып-ла эгелээр. Ине аай-дедир халып-халып, кайы үжүкке доктааптарыл, харыызының бир дугаар үжүү ол болур, улаштыр сөстү үндүрер. Өрээл ишти караңгы болур, столдуң ортузунда лаа чырыдып каан турар. А бис шупту ол столду долгандыр олуруптар бис. Бир эвес ол бажыңда кара диис суг бар болза, коргунчуу шуут дам баар. Аравыста шору улугларывыс ол оюнну башкарар. Суурувустан чоокта чаа чок апарган бир кижиниң адын адааш, кыйгырар чүве. Артында-ла дүне 12 шак ажа бергенде ойнаар. Бис корткаш, таныыр киживисти кыйгырбас кылдыр дилээривиске, дыка солун, бир-ле чогаалчыны кыйгырып алыр. Салчак Токаны-ла кый деп чораанын эки сактыр мен.
Чер-чер аайы-биле ады ийикпе азы бир-ле кезээ өскерлип турар-даа бол, колдуунда шупту дөмей кылдыр ойнап чораан бис: «доң-бышкан», «шпионнажыр», чаштынып ойнаар, «чыдыглажыр», «кызыл-туктажыр», «өдүректежир» дээш-ле баар. Эң чаптанчыг чүве – орус дылдан келген оюн үдээр сөстерни бодувустуу-биле тыважыдып, оюннуң утказын үндүр ойнап чораанывыс. Үезинде чүү деп турарывысты орта билбейн турган хире бис. «Они бога!.. О чём сюда!.. Пятого, десятого!.. Иди-ка сюда!..» — дээш, удур турар командада бир кижиниң адын адаптарга, ол кижи маңнавышаан келгеш, так туттунчуп алган улусту чара халыыр. Чарып шыдаваза, ол команданың «туттурганы» болур.
Эх, шак ол чаптанчыг чашкы үелер катап келбези дыка харааданчыг-дыр. Ам ажы-төлүвүстү көрүңер даан: хөкпейжи берген, арыннары ак тос апарган телефон сирбектеп алган олурар. Хавырып аппаарыңга, арай деп олудундан турар. Дашкаар ойнадып үндүрери оларга эрии-шаажы-биле дөмей. Бисти киир кыйгырып шыдавас турган болза, ам уруг-дарыгны үндүр ойладып чадап олурар апардывыс аа? Ындыг үе чедип келген-не дээш, дүжүп бериптеривиске кайын боор. Бодувустуң чашкы үевисче оларны «киирип», оюн-тоглаавысты сонуургадып, деңге ойнаар болзувусса, ажырбас эвес бе? Улуг дыка кыраан эвес...
/ Надежда КУУЛАР.
Чуруктарны интернет четкизинден хоолгалаан болгаш Шедеврумга чуруткан.
“Шын” №47 2025 чылдың декабрь 4
