ЧАСКЫ ХОВУ АЖЫЛДАРЫНГА БЕЛЕТКЕЛ
Тыва Республиканың Чазааның ээлчеглиг Аппарат хуралынга бо часкы хову ажылдарынга белеткелди чугаалашкан.
Көдээ ажыл-агый сайыдының албан-хүлээлгезин күүседип турар Юрий Оруспай болгаш чер ажыл- агый адырынга дорт хамаарылгалыг албан черлериниң ажылдакчылары часкы хову ажылдарынга белеткел дугайында дыңнадыгларны кылган. Оларның дыңнадыгларын сайгарып чугаалашкан соонда, часкы хову ажылдарын канчаар чорударынга хамаарыштыр даалгаларны республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының удуртулгазынга болгаш кожууннарның чагырга даргаларынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг берген.
Тываның хову-шөлдеринге 2024 чылда часкы хову ажылдарын организастыг болгаш чедиишкинниг чорудар сорулга-биле белеткел ажылдары эгелээн. Көдээниң чер ажыл-агыйының ишчилериниң мурнунга 2024 чылда 16,3 муң тонна тарааны, 18,5 муң тонна картофельди, 3,8 муң тонна ногаа аймаан тарып өстүрер сорулга салдынган.
Кожууннарның чагыргаларының көдээ ажыл-агый килдистериниң республиканың Көдээ ажыл-агый яамызынга киирген сан-чурагайларын ниитилештир алырга, 50,3 муң га черге тарылга ажылдарын чорудар. 46 муң га шөлге тараа аймааның, 4 муң га ажыг черге мал чеми сигеннер үрезинин чажар.
Тараа аймааның үрезинин 7,6 муң га шөлге чажар. Кожууннар аайы-биле алырга, Таңды– 3,020 муң га, Чаа-Хөл кожуун– 1,732 муң га, Бии-Хем — 0,733 муң га, Улуг-Хем — 0,676 муң га, Чөөн-Хемчик кожуун — 0,54 муң га, Чеди-Хөл кожуун — 0,314 муң га, Каа-Хем — 0309 муң га, Сүт-Хөл кожуун — 0,235 муң га.
Мал чеми аймаа сигенни ниитизи-биле 35,3 муң га шөлге тарып өстүрер, ооң хөй кезии, 30,4 муң газы, чаңгыс чылдыг сигеннерлиг шөлдер. Хөй чылдыг сигеннерни ниитизи-биле 4,9 муң га шөлге өстүрер, ооң иштинге люцерна — 3,01 муң га, эспарцет — 1,937 муң га, кострец — 0,035 муң га.
Сөөлгү үеде чамдык чылдарда Тываның агаар-бойдузу чайын каңдаашкынныг, кыжын хар кылын чаар апарган боорга, мал чемин тарып өстүрер шөлдерниң хемчээлин улгаттырарын, сиген-ширбиил белеткээрин көвүдедирин республиканың экономиказының кол адыры мал ажыл-агыйы негей берген. Ынчангаш бо чылда тарылга шөлдериниң хөй кезиинге мал чеми кылдыр белеткеп алыр сигеннерни өстүрер, ооң бедик дүжүттүг болурун чедип алыр сорулга салдынган. Ол сорулга суггаттыг шөлдерниң хемчээлин улгаттырары, суггарылга четкилериниң ажыглалын экижидери, оларны чаартыры болгаш суггарылга бугаларын немей тудары-биле, сырый харылзаалыг. Бо чазын тарылга шөлдериниң 77 хуу хирезин мал чеми сигеннерге тускайлаан, 17 хуузунга тараа аймаан, 6 хуу хирезинге картофель болгаш ногааны тарып өстүрер.
Картофельди 2,7 га шөлге, огурец болгаш помидор дээш өске-даа ногаа аймаан 0,443 муң гага тарып өстүрер.
Баш бурунгаар санаашкыннар-биле алырга, тарылга шөлдеринге чажарынга ниитизи-биле 6 100 тонна хире үрезин херек. Ону садып алырының өртээ 122,1 сая рубль акша. Тараа аймаан тарып өстүреринге херек үрезин 1 600 муң тонна, ооң өртээ 18,6 сая рубль. Мал чеми культураларның 4 500 муң тонна үрезини херек, ол 96,1 сая рубль өртектиг.
Республиканың тараажы ажыл-агыйларының курлавырында бөгүн 2 689 тонна тараа үрезини бар, ол дээрге херек үрезинниң 44 хуузу. Чедишпес 3 400 тонна үрезинни Красноярск крайда, Хакасия Республикада, Алтай крайда ажыл- агыйлардан садып алыр дээш, оларның-биле харылзажып турар.
Таңдыда М.А. Санниковтуң тараажы-фермер ажыл-агы- йында 2 300 тонна, А.М. Боровиковта 77 тонна, Чөөн-Хемчик кожууннуң тараачын-фермер ажыл-агыйларында 100 тонна, Сүт-Хөл кожуунда 50 тонна, Каа-Хем кожуунда 12 тонна үрезин бар.
Каа-Хем, Улуг-Хем, Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл, Таңды кожууннарда 6 көдээ ажыл-агыйларында бар үрезинниң шынарының шилилге хыналдазын “Россельхозцентр” күрүнениң федералдыг бюджет албан чери чорударга, күрүне стандарттарынга дүүшпес болган. Курлавырда бар үрезинни бок үнүштер артынчызындан аштаар, гербицит бүдүмелдер ажыглап арыглаар арга-сүмени берген.
6 700 тонна картофель үрезини херек, 4 700 тонна үрезин ажыл-агыйларда бар. 2 муң тонна үрезинни республикадан дашкаар девискээрлерден садып алыр деп турар.
Тываның тараа шөлдериниң хөй кезииниң (70 хуу хирези) хөрзүнүнүң чемиштии ындыг-ла кончуг эвес, ынчангаш минералдыг болгаш органиктиг чемишчидилге ажыглавайн, бедик дүжүттү өстүрүп алыры берге. 1 240 тонна минералдыг чемишчидилгени садып алырын планнаан, ооң өртээ 37,3 сая рубль.
Часкы хову ажылдарынга 1 036 санныг янзы-бүрү көдээ ажыл-агый техниказын болгаш кожуг дериг-херекселдерин ажыглаары көрдүнген. Оларның аразында МТЗ-лер 524, К-700-тер 28, ДТ-75-тер 36 санныг, янзы-бүрү хевирниң андазыннары – 189, сеялкалар – 190, үрезин чаштырар комплекстер – 12. Хову ажылдарынга ажыглаар көдээ ажыл-агый техниказының шынарын хынаарын апрель айның төнчүзүнге чедир чорудар.
Часкы хову ажылдарында эң нарын айтырыг – кывар-чаар материалдар-биле хандырылга. Бензин, солярка дээш кывар- чаар материалдарга хереглелди 1 610 тонна деп санап үндүрген. Бир эвес кывар-чаар чүүлдерниң ортумак өртээ 1 литрде 80 рубль болур болза, садып алырынга 128,8 миллион рубль херек-тир. Часкы тарылга ажылдарының үезинде кывар-чаар чүүлдерниң өртээ хенертен өзе бээри байдалды улам нарыыдадып болур.
Тус черлерниң агаар-бойдузунуң байдалын болгаш агротехниктиг хуусааларны барымдаалап тургаш, часкы хову ажылдарын чорудар. Тараа болгаш мал чеми сигеннерниң үрезинин май 1 — июнь 10 хүннеринде чаштырар, картофельди болгаш ногаа аймаан май 10 – июнь 20 хуусаада олуртурун планнап турар.
Келир күзүн байлак дүжүттү ажаап алыр дээш, чазын демниг болгаш кызымак ажылдаар апаар. “Часкы хүн – чылды чемгерер” деп үлегер домак бар. Чүү хире дүжүт өстүрүп алырывыстан бүдүн чылда тодуг-догаа боорувус хамааржыр дээни ол.
Ш. ЛОПСАН.
Чурукту интернеттен алган.
«Шын» №22 2024 чылдың март 23
